کۆردەکان لە قەۆقازدا
نۆۆسەر : بابک شکوری
قه وقاز نا وچه ئیکی گوره یه له نیوان دریای قەزڤین و دریای ره ش که سونووره کانی بریتینن له : چوی ئه ره س له باشوور و زینجیره شاخه کانی قه وقاز له باکوردا .قه وقاز به دو به ش پارچه ده کریت ، باشووری قه وقاز که وه لاتانی ئازه ربیجان ، ئه رمه نیستان و گورجیستان تیای دان و باکووری قه وقاز که به شیک له وه لاتی فید یریالی روسیایه .وه لاتانی ئازه ربیجان ، ئه رمه نیستان و گورجیستان واته با شووری قه وقاز له گه ل کوردیستان جیرانن وله دریژائی میژودا کورد ه کان هات و چوی زوریان بو ئه و ولاتانه و له ریگای ئه وان بو ولاتانی دیکه ئیشان هه بووئه و هندیک جاریش دانیشتوی گوند و شار ه کانی قه وقار بوونه .
پیوندی کولتوری کورد له گه ل جیرانه کانی له قه وقازدا هیچکات که م نه بووئه. کورده کانی دانیشتوری قه وقاز و خه لکی ئوسیت (ossete) که له کوماری فید یرالی ئوسیتیا (Ossetia) له روسیادا ده ژین هردو به یه کیک له زومانه کانی ئه ندامی بنه ماله ی زومانه کانی روژئاوای باکوری فه لاتی ئیران قه سه ده کن . له لای دیکه شه وه ، زومان و کولتوری عربی ، تورکی و فارسی هه ر وه ک کوردی ته عسیریک بفراوان له سه ر گه لانی دانیشتوی قه وقاز وه ک ئه رمه نه کان و گورجیه کان له خوی به جی هیشتوئه . ئه م ته عسیرانه به تایبه ت له بواری هه لبه ست ، چیروک ، شانو و موسیقای فولکلوری ناوچه که دیارین و به چاکی دینه به ر چاو ، لیره دا سرنجی ئیوه بو چند نمونه له نزبکایتی کولتوری کورد و گه لانی جیرانی له قه وقاز دا راده کیشین :
- پاله وانی بنو بانگی کورد میرزا مه حموود ، خیزانیکی گورجی هه بووئه
- ئه فسانه کانی ئه رمه نی باس له که سیک له گه ل ناوی کوردی شیڤو ده کن
- له یه کیک له هه لبه سته کولتوریه کانی ئازه ربیجان دا قه سه له کچیک کورد (کوردیستان قیزی) ده کریت
- شیخی سه نعان به ئه وینی کچیکی ئه رمه ن ده ست له بیرو و باوه ری خوی دیشوت و له ئاکام دا توشی کیشه ده بیت .
له کولتوری کوردیش دا ته عسیری ئال و گوره کانی گه لانی قه وقازی به تایبه ت له بوواری ناوه کانیک کو کورده کان بومینداله کاینان هه لده ژیره ن ئاشکرایه له ژیردا به هندیک له وان ئاماژه ده که ینوه .:
Gurco(گورجو له بناقه ی گورجی) ناویک بو کوران
Ecem ( ئه جه م له بناقه ی عربی و تورکی) ناویک بو کوران
Cacane( چاچانه له بناقه ی ناوی گه لی دانیشتوی چاچانیستان) ناویک بو کیچان
Cerkez ( چه رکیز له بناقه ی تورکی قه و قازی ) ناویک بو کوران
Lezgin ( له ز گین له بناقه ی ناوی عه شیره تیک تورک ) ناویک بو کوران
ڤیلادیمیر مینورسکی ، روژهەلات ناسی گورا له شوینیکدا ده نووسیت: دانیشتوو بوونه وه ی کورده کان له قه و قاز دا زور بمیژه و ده گه ریته سه ر ده مه کانی کوهنه وه. به بوروای خاتوون ئارستوڤا ره گه ز ناسی رووس ، کورده کان له سه ر ده م سه د سالی دهم زائینی له ناوچه ی ناگورنو قه ره باخ له نیوان ئه ر مه نیستان و ئازه ربیجان نیشته جی بوون.
گه رینگترین شه پولی کوچ کردنه وه ی عه شیره ته کانی کورد بو قه و قاز له دریژآی سه د سالی 19 و دووای واژورکردنی ریکه وت نامه کانی گولیستان و تورکه مه نچای له نیوان ئیران و ئیمپراتورییه تی روسیا رووداوه. شه پولی دوهه م کوچی کوردان بو قه وقاز پاش له کوتائی شه ری نیوان عوسمانی و روسیا له سالی ١٨٢٨ ده ست پیکرد و حه تا سالی 1925 به ر ده وام بوو.
زوربه ی کوچه رانی کورد له شار و شاروسکه کانی ئه ر مه نیستان و ئازه ر بیجان نیشته جی بوون و هندیک دیکه یانیش له شاری ته فلیس پایتختی گورجیستان و شاره کانی دیکه ی ئه وه لاته کو له و کات دا به شیک له ئیمپراتورییه تی روسیا بوون خه ریکی کار و ژیانی تازه بو خویان ده بین. له سالانی 1920دا ، ژه ماره ی کوردان له باشووری قه و قاز ئه وه نده زور بو( نزیکه ی 70 هه زار که س) که دووای سه رکوتنی شوریشی بولشفیکی له روسیا و روخانی ده سه لاتی پاشاکانی روسیا ( ته زاره کان)، کوماریک بچوک به ناوی کوردیستانی سوور ( Krasno kurdistan ) بو ماوه ئیک کورت نیوان 1923 حه تا 1930 له ناوچه ی ناگورنو قه ره باخ دامه زرینیت.
له سالانی 1941 حه تا 1945 ، و له دریژایی شه ری دوهمی جیهانی ، ژوزیف ئه ستالین سه یاسه تی خاوین کاری ره گه زی له قه وقاز دا گیرت ده ست و ژه ماره ئیک زور له کورده کانی ئه و ناوچه یه به تاوانی هه وکاری له گه ل سوپای ئالمانیای هیتلری بو ئاسیای ناوین و قه زاقیستان تبعید کران و حه تا کاتی میرگی ئه ستالین لیوه دا مان.
له سه ره تای سالی 1980 حه تا کوتایی سالانی 1990 به شیک گورا له کورده کانی قه وقازی به هوی قیرانی ئابووری یه که تی سوفییه ت و تند و تیژییه کانی پاش روخانی ، کوچیان کرد بو شاره کانی Stavropol و Krasnodar و شاره گوره کانی دیکه ی روسیا.
ده توانین بلین که له دو سه دسالی 19 و 20 په یوه ندی کورد له گه ل گه لانی جوراجور و بفراوانی قه وقاز په ره پیدانیکی زور بنرخ هه بوئه. هه ر بویه که که سایه تی کولتورییه کانی وه لاتانی گورجیستان ، ئه ر مه نیستان و روسیا بایه خیکی زور به چاودیری بارودوخی کورد له قه وقاز و شوئینه کانی دیکه کو دانیشتووی کوردیان تی دا ده ژیت ده دین.
کورد له ئه ر مه نیستان دا
له سه د سالی 17 زائینی ، گه شتیاریک ئه ر مه ن به ناوی Simeon lehazi بو یکم جار ، سه ر دانی کوردیستان ده کات و راپورتیکی بنرخ له باره ی شیوازی ژیان و بیر و باوه ری گه لی کورد ده نوسیت و ئاراسته ی پاشای ئه و کاته ی ئه ر مه نیستان ده کات.
له سه د سالی 18 دا ، که سیک به ناوی Atemi Araratian بابه تیک سه باره ت به عه شیره ته کانی کوردیستان به زومانی ئه ر مه نی ده نوسیت.
Khachatur Abovian ( له دایک بوون 1809- کوچی دوایی 1848) له کتیبیک دا ئا ماژه به تایبه تمه ندیه کانی هه لبه ست و ئه ده بی ئه ر مه نی و کوردی به شیوه ئیک ئیکگیرتوو ده کات. له کوتایی سه د سالی 19 و ته نانه ت له سه ره تای سه د سالی 20 دا کورسی کوردناسی له زوربه ی زانکوکانی ئه ر مه نیستان دامه ز رینیت و که سانیک وه ک Sergei Akani خه ریکی تومارکردنی فولکلوری کوردی ده بین کو ئه م شیوازه له سه ر ده می یه که تی سو فییه تیش به ر ده وام ده مینیت.
چاکه بزانین که نزیکه ی 80 له سه دی چینی خوئیندواری کورد له سه رتاسه ری یه که تی سوڤییه تی پیشوو دا ، خه لکی ئه ر مه نیستان بوون و بمیژترین روژنامه ی کوردی به ناوی ریگای تازه (Riya taze) و ئیکمین به ر نامه ی ریکوپیکی رادیویی که روژانه برنامه کانی خوی بلاوه ده کرده وه له شاری یه ره فان پایتختی ئه ر مه نیستان ده ستیان پیکرد.
له سالی 1934 ئیکمین کنفرانسی لیکولینه وه له سه ر کولتوور و زومانی کوردی به یار مه تی ئاکادیمیای گه لی ئه ر مه نیستان له و وه لاته دا به ره وه چوو.
شایانی باسه هندیک له که سایه تی کولتورییه کان و بنوبانگی ئه ر مه نیستان وه ک A.Saphrastian سه روکی پیشووی مووزه خانه ی ئارمیتاژ له روسیا و Zh.Musaelian نوسه ر و هه لبه ست بیژی گورای ئه ر مه ن په یوه ندیکی زور چاکیان له گه ل دیپارتمانه کانی کورد ناسی له زانکو کانی ئه ر مه نیستانیان هه بوئه.
وینه ی گه لی ئه ر مه ن له به ر چاوی کورده کانیش زور چاک بووئه. مه حمه د موکری زانا و چالاکی ساسی خه لکی کوردیستانی ئیران کو له سالی 1979 ده بیت ئیکمین بالویزی کوماری ئیسلامی ئیران بو یه که تی سوفییه ت ، کتیبیک نوسیوه ژیر ناوی : ئه رمه نیستان له فولکلوری کوردی دا که تیای دا باس له نزیکایه تیه کانی کولتوری دو گه لی کورد و ئه رمه ن کراوه. زوربه ی کورده کانی ئه رمه نیستان به کرمانجی قه سه ده که ن و ئائینی ئه وانیش ئیسلامی شافعی و ئائینی ئه زدییه .
کورد له گورجیستان دا
له نیوان سالانی 1970 حه تا 1980 بارودوخی کورده کانی دانیشتوی گورجیستان به ره چاک بوونه وه ده چیت و دووای یه ره فان ، شاری ته فلیس ده بیت به دو همین ناوندی کولتوری و ئه ده بی کورد له قه و قاز دا. له م سالان دا ، تیئاتر ، برنامه حه فتانه ی رادیویی و چندان ئه نجومه نی جیاوازبو نوسه ران و ئه ده ب پرورانی کورد دا مه زرینیت.
لیکولیری گورجی A.Metshashvili یه کیک له و که سانه یه که ده ست دایه به لیکولینه وه ئیک بفراوان له سه ر ژیانی کو مه لایه تی گه لی کورد و به تایبه ت کورده کانی گورجیستان و له م باره وه ش کتیبیک چاپکراوه.
جیگای باسه هر وه ک ئه ر مه نیستان ته واوی کورده کان له گورجیستان دا به کوردی باکووری یان کرمانجی قه سه ده کن و هه مووی لیکولینه وه کانی ئه نجام دیرا له سه ر کولتور و ئه ده بی کوردی داکوتیان به فولکلور و زومانی کرمانجی هه بووئه. زیاتری کورده کانی دانیشتویی گورجیستان ئائینی ئه زدیان هه یه.
کورد له کوماری ئازه ربیجان دا
پاش له شه ری نیوان ئازه ربیجان و ئه ر مه نیستان له سه ر ناوچه ی ناگورنو قه ره باخ ، زوربه ی کورده کانی دانیشتووی ئه و ناوچه یه به تایبه ت له شارانی لاچین و که لباژار بوون به په نا به ر له شار و شاروسکه کانی دیکه ی ئازه ر بیجان.
هر وه ک ئاماژه پیکرا ، له سالانی 1920 و له سه ر ده می ده سه لاتی سوفییه تدا ، حه کومه تیک نیوه سه ر به خو به ناوی کوماری کوردیستانی سوور له ناوچه که دامه زرا که به پی سیاسه ته کانی ئه ستالین تیکچوو.
له هه مان کاتدا (سالانی 1920) مروف ناسان و تویژینه رانی ئازه ری ده ستیان دا به لیکولینه وه ی کو مه لگا و کولتوری کورد له و وه لاته دا و له سالی 1932 کتیبیک ژیر ناوی کوردانی ئازه ر بیجان چاپکرا.
له م دووائییه کان دا چالاکی کولتورییه کانی کورد له ئازه ر بیجان دا له حالی په ره پیدان دایه و چندان روژنامه ، گوفار و ریکخراوی کوردی له شاری باکوی پایتخت و شاره کانی دیکه ، خه ریکی چالاکییه کانی کولتوری خویانن. کورده کانی دانیشتووی کوماری ئازه ر بیجان به کرمانجی قه سه ده که ن و ئائینی ئیسلامی شیعه یان هه یه
.jpg)
.jpg)
اینجانب سیدخلیل مرتضوی وعموزاده عزیزم سیدسعیدرضوی در مورخه 16/6/1394
