استاد "حسن زيرك" به سال 1300 در شهرستان بوكان استان آذربایجان غربی چشم به جهان گشود. در سن 5 سالگي از مهر پدر محروم گشت. بدبختي، تلخي و سختي‌هاي فراواني چشيد. زندگي را با درد و رنج گذراند و عمري را در شهرهاي كردنشین ايران و عراق سپري كرد. مدت زيادي در بخش كردي راديو بغداد همكاري كرد. از سال 1337 كه بخش راديو كردي ايران در تهران براي اولين بار افتتاح شد همكاري خود را با اين مركز آغاز نمود.
حسن زيرك گرچه به خاطر شرايط سخت زندگي از نعمت درس و تحصيل بي‌بهره ماند، ولي استعداد كم‌نظيري در سرودن شعر و آهنگسازي كردي داشت. اين استعداد به همراه صداي منحصر به فرد، سبب گرديد كه خالق آثار مانا و ماندگاري در عرصه موسيقي كرد باشد و ترانه‌هايش در سرتاسر شهرهای کردنشین محبوبيت يابد، به شكلي كه همچنان صداي او در جاي جاي مناطق كردنشين و در كوچه‌ها و خيابانها و در خانه‌ها و مغازه‌ها طنين‌انداز می باشد.
حسن زيرك كه در راديو كردي تهران فعاليت داشت با خانم ميديا زندي گوينده بخش كردي ازدواج كرد كه حاصل آن ازدواج دو دختر به نامهاي مهتاب (آرزو) و مهناز (ساكار) بود كه چند ترانه را براي فرزندانش اجرا كرده است. زندگي حسن زيرك هميشه با كوچ و آوارگي همراه بود. يكي از شهرهايي كه در آن مدت زيادي اقامت داشت كرمانشاه بوده که همكاري او در اين شهر با هنرمندان برجسته كرمانشاهي همچون استاد مجتبي ميرزاده، محمد عبدالصمدي، اكبر ايزدي و بهمن پولكي سبب خلق آثار زيبايي شد.
سالهاي پاياني زندگي زيرك در تلخي و ناكامي گذشت. او در اين سالها ديگر آن بلبل خوشخواني نبود كه از بامداد تا شامگاه نغمه‌خواني كند. در منطقه بوكان قهوه‌خانه ای داير كرد و در ميان مردمي كه دوست‌شان داشت و دوستش داشتند آخرين نفس‌هايش را در رنج و بيماري كشيد تا سرانجام در چهارم تيرماه 1351 در بيمارستان شهر بوكان به علت بيماريی لاعلاج چشم از جهان فروبست و بر فراز كوه ناله‌شكن كه از كوههاي معروف و زيباي آن منطقه است به خاك سپرده شد.
استاد شهرام ناظري هنرمند بلند آوازه موسيقي سنتي ايران در خصوص صداي حسن زيرك چنين اظهار داشت: "در خصوص مرحوم حسن زيرك، در مجموع فقط مي‌توانم بگويم كه يك انسان نابغه به معناي واقعي بود، يعني در همان لحظه كه وارد اركستر راديو مي‌شد و به اتاق ضبط مي‌رفت؛ بداهتا شعر مي‌سرود، آهنگ مي‌ساخت و آن را مي‌خواند كه تا كنون چنين موردي در موسيقي سابقه نداشته است".
نماهایی از مقبره حسن زیرک
سركار خانم ميديا زندي همسر حسن زيرك در كتاب "چريكه كردستان" در خصوص اين هنرمند مي‌نويسد: "حسن زيرك بزرگمردي است كه در هر كجا كردي وجود داشته باشد و در هر كشور كردنشين همانند ستاره‌يي درخشان مي‌فروزد و آواي ملكوتي‌اش دل هر دلداري را به جنب و جوش در مي آورد. مي‌توان گفت هر كجا كرد باشد حسن زيرك نيز هست، چرا كه در خانه هر كردي، آوا و آوازهاي او وجود دارد و همه روزه آواي لذت‌بخش اين نابغه بزرگ به گوش مي‌رسد و هيچگاه باور نخواهيم كرد كه حسن زيرك مرده باشد. اكنون كه حدود 30 سال از درگذشت او مي‌گذرد هنوز وي در خانه هر كردي حضور دارد".
رفتار دولت وقت با حسن زيرك او را دچار مشكل فراواني كرد، به ويژه وقتي كه دكتر شيخ عابد سراج‌الديني رييس وقت برنامه‌هاي كردي راديو تهران بود به او اجازه كار نداد و اين كار چنان تاثير منفي بر دل لطيف حسن گذاشت كه ديگر هيچ وقت به راديو برنگشت و با دلي شكسته باروبند خود را به سوي بغداد پيچيد.
هنگامي كه به بغداد رسيد در آنجا نيز او را دچار مشكل كردند، او را گرفته و روانه زندان كردند. پس از رهايي از بغداد مجددا به تهران برگشت، در تهران نيز ساواك او را گرفت و شكنجه داد كه جريان شكنجه‌اش در ساواك را خودش در نوار گفته كه صداي او هنوز به يادگار مانده است و اين رويدادها نشان دهنده اين است كه حسن زيرك نه در ايران و نه در عراق روي خوشي و راحتي و آزادي را نديد.
همسر مرحوم حسن زيرك كه خودش گوينده بخش كردي راديو تهران قديم است در ادامه مي‌نويسد: "حسن زيرك نزديك به هزار ترانه در تهران و كرمانشاه اجرا كرده بود و بخاطر همين ترانه‌هاي او بود كه روزانه نزديك به دو هزار نامه نوشته مي‌شد و حتي درون نامه پول قرار مي‌دادند تا ترانه مورد درخواست آنان پخش شود و در كل، برنامه‌هاي كردي راديو تهران و كرمانشاه بخاطر صداي دلنشين حسن زيرك مورد توجه همه قرار گرفته بود. آن موقع هر روز دو بار برنامه (ما و شنوندگان) پخش مي‌شد و حسن زيرك با صداي رسا و لذت‌بخش خود باعث معروفيت و كيفيت و شكوفايي برنامه‌هاي كردي در تهران و كرمانشاه شده بود و سيل نامه‌هاي طرفداران ترانه‌هاي او هر روز به راديو جاري بود. اما پس از اين همه خدمت، حسن زيرك را ديگر به راديو راه ندادند و او را از ياد بردند. درحالي كه در 28 مرداد 1341 كه برد ايستگاه راديوي كرمانشاه به صد كيلو وات رسيده بود صداي حسن زيرك به همه شهرها و روستاهاي كردنشين مي‌رسيد".
فاروق صفي‌زاده بوره‌كه‌يي ، از محققان ارزشمند در خصوص حسن زيرك مي نويسد: "حسن زيرك بيش از هزار و پانصد ترانه ساخته است و همه آهنگ‌هاي ترانه‌ها و بيشتر سروده‌هاي آن را خود مي‌ساخته و مي‌سروده است. از آهنگ‌هاي اين هنرمند بزرگ بيشتر ترانه‌سرايان امروز فارس و كرد و بيگانه و ترك نيز سود جسته‌اند و امروز هر آهنگي كه پديد مي‌آيد نشاني از آهنگ‌هاي اين هنرمند را در خود نهفته دارد. هنگامي كه به آهنگ‌هاي او گوش فرا مي‌دهي، زندگي را با همه آزارها و مويه‌ها و رنج‌هايش درمي‌يابي. بر همين پايه آهنگ‌هاي حسن زيرك نشانه زندگي هر كرد آريايي رنج‌كشيده را در خود نهفته دارد". استاد مجتبي ميرزاده نوازنده ويولون و موسيقيدان برجسته كه در تمامي آثار مرحوم حسن زيرك در دهه 1340 در اركستر راديو كرمانشاه نوازندگي و تنظيم آهنگ‌هاي او را به عهده داشته در مورد اين هنرمند فقيد در گفت‌وگو با راقم اين سطور چنين اظهار داشت: "حسن زيرك با اينكه مطلقا سواد نداشت اما اشعار اغلب آثارش را به صورت بداهه و در آن لحظه كه مي‌خواند مي‌سرود و از حافظه‌يي بسيار قوي در حفظ شعر و آهنگ و مقام‌هاي كردي برخوردار بود. بايد گفت كه حسن زيرك هيچگاه در موسيقي كرد تكرار نخواهد شد چرا كه ماندگارترين و زيباترين نغمات كردي را خلق كرد و اينك نه‌تنها در ايران حتي در ميان كردهاي عراق، سوئد و ساير نقاط جهان آثار و نام و ياد او از مقام و منزلت والايي برخوردار است".
سركار خانم مهناز زيرك (ساكار) دختر مرحوم حسن زيرك، در يادداشتي درخصوص رفتن او به مزار پدرش با احساسي پرشور مي نويسد: "پس از درگذشت پدرم، به دليل كارمند بودن مادرم، وي مرتب مجبور بود سركار باشد و لذا ما نتوانسته بوديم از تهران به زادگاهمان كردستان برويم و مادرم نيز چون احساس مسووليت مي‌كرد حاضر نبود ما را به تنهايي به كردستان بفرستد. از همان دم نخست كه قرار شد براي دلجويي عزيزي از دست‌رفته برويم تصميم گرفتم حتما به زيارت آرامگاه پدرم نيز بروم و هر آنچه سال‌هاست در سينه پنهان كرده ام بازگويم و عقده دل را بگشايم.
بعد از رسيدن به شهر كوچك و زيباي مهاباد و دلجويي و تسليت به خانواده‌يي، صبح روز بعد به سوي بوكان رهسپار شديم و يكي از همشهريان كرد قرار شد ما را به مقصد برساند و هنگامي كه راننده مقصد ما را دانست و فهميد كه فرزندي پس از سال ها دوري به ديدار پدر مي‌رود پدري كه امروز يكي از افتخارات فرهنگ و هنر كرد است بي‌نهايت در حق ما لطف كرد به گونه ای كه حتي حاضر نشد پول حق‌الزحمه خود را بگيرد.
آري به ديدار گوري سرد مي‌رفتم كه سالها بود كسي در آنجا خفته بود كسي كه در سراسر زندگي‌اش مالامال از درد وآزار بود. از هنگامي كه وارد شهر شدم كوه ناله‌شكن كه آرامگاه پدر در آنجا قرار دارد خود را زيباتر از هميشه نمايانده بود و از دور با كوه ناله شكن نجواهايم را آغاز كردم، تو گويي پدر بود كه در برابرم ايستاده بود و به سخنانم گوش مي كرد و مي‌شنيد كه مي‌گفتم: كجايي پدر!؟ ما و مادر تنهاييم، تنها به تو، به تو احتياج داريم... چشمهايم را بستم و يك لحظه در عالم خيال خودم را در آغوش پدر ديدم اگرچه خيالي بيش نبود.اما لذتي وصف‌ناپذر داشت، لذتي كه هنوز مستي آن از سرم بيرون نرفته است".
استاد اكبر ايزدي از نوازندگان پيشكسوت كه در اكثر اركسترها به خوانندگي حسن زيرك، نوازندگي سنتور را به عهده داشته است در مورد او مي‌گويد: "حسن زيرك اعجوبه بداهه‌خواني كردي و هم در شاعري و آهنگسازي بسيار توانا بود و حتي اشعار برنامه را خودش مي‌سرود. هيچگاه در صدايش ضعفي مشاهده نكردم و اصولا در خواندن و ساخت ترانه ها كردي از نوادر دوران و از برجستگان موسيقي كردي بود".
دكتر محمد صديق مفتي‌زاده كه مقدمه‌ای بر كتاب "چريكه كردستان" مرحوم حسن زيرك نوشته، شعري در وصف اين هنرمند با گويش كردي سروده كه اينك بر سنگ مزار او حك شده است كه برگردان به فارسي آن چنين است:"زيرك! در راه هنر زحمت بسيار كشيدي، زندگي‌ات را در راستاي هنر فدا كردي، در زندگي حتي لحظه‌يي آرام نداشتي، رنج فراوان كشيدي و بسيار مورد ستم قرار گرفتي، روزگارت حتي يك دم بدون غم نگذشت كه چه در مقام هنر، بر بالاترين چكاد قرار داشتي".
مرحوم حسن زيرك در راديو تهران آثاري به ثبت و ضبط رسانيد كه اغلب با ساز اساتيدي همچون پرویز ياحقي، حسن كسايي، جليل شهناز، جهانگير ملك، احمد عبادي و به سرپرستي زنده‌ياد مشير همايون شهردار همراه بود. در خصوص شخصيت هنري حسن زيرك، نظر استاد بيژن كامكار خواننده و نوازنده برتر كشورمان را نيز جويا شديم كه ايشان هم با اعلام اين مطلب كه علاقه زيادي به صداي مرحوم حسن زيرك دارد گفت: "حسن زيرك يكي از برجستگان موسيقي كرد به شمار مي آيد و خيلي از آهنگ‌هاي كردي يا فارسي كه الان به اجرا در مي‌آيد الهام گرفته از آثار آن هنرمند است. شهرت و محبوبيت حسن زيرك فقط محدود به مرزهاي ايران نيست بلكه در كشورهاي اروپايي و تمام نقاط كردنشين جهان امتداد دارد". چندي پيش رييس شوراي اسلامي شهر بوكان در گفت‌وگو با نشريه سيروان (يكي از نشريات محلي استان كردستان) اعلام كرد كه عمليات اجرايي احداث مجتمع توريستي حسن زيرك و همچنين ايجاد خيابان 12 متري به نام وي تا محل آرامگاهش آغاز مي‌شود كه اگر اين‌چنين باشد بايد به مسوولان مربوطه و ذيصلاح منطقه بوكان دست‌مريزاد گفت. چند سال قبل فيلمي از زندگاني حسن زيرك در شهر سليمانيه عراق ساخته و تا چند ماه بر پرده سينماهاي شهرهاي كردستان عراق اكران شد كه در اين فيلم گوشه هايي از سختي و مشقت‌هاي اين هنرمند اصيل و ارزشمند را در ايران و عراق به نمايش گذاشته بود.
منابع:
anobanini
halvan (dot) persianblog (dot) com
اینجانب سیدخلیل مرتضوی وعموزاده عزیزم سیدسعیدرضوی در مورخه 16/6/1394
