محمدعلي موظف‌رستمي

جايگاه کتاب

(به مناسبت هفته كتاب)

از آغاز پيدايش دين مبين اسلام ، مهمترين آموزه اي ماندگار که توسط نبي مکرّم اسلام براي مسلمانان به وديعت نهاده شده است ، توجه و عنايت ويژه اي بود که آن حضرت به امر علم آموزي که زمينه ساز تعليم و تربيت ديني مي باشد، داشته اند و براي انجام اين مهم طلب علم را فريضه اي براي کل مسلمانان اعمّ ازمرد و زن دانسته اند.با گسترش دين اسلام و نيز با هدف نهادينه سازي اين آموزه پيامبر اسلام از همان آغاز کتاب و کتابخواني جايگاه ويژه اي در ميان مسلمانان برخوردار گرديد.اگر نگاهي دقيق به تاريخ اسلام داشته باشيم در خواهيم يافت که کتاب از مهمترين عناصر فرهنگي در بسط و گسترش اسلام بوده و نقش بسيار مهمي را در اين خصوص ايفاء نموده است و يکي از عوامل تأثيرگذاري بوده است که موجب شده است تا بسياري از وقايع و رويدادهاي تاريخ اسلام و نيز افعال، اعمال ، منش ، سيره و سنت رسول گرامي اسلام(ص) و ائمه هدي(ع)به نسلهاي بعدي منتقل شود. امروز اگر مي بينيم که عليرغم گذشت بيش از چهارده قرن از تاريخ پيدايش دين مبين اسلام ، بسياري از احکام ،چگونگي انجام اعمال و آموزه هاي اسلامي به صورت مکتوب و مستند به دست مسلمانان رسيده ميتوانيم به درستي به نقش ارزشمند کتاب در انتقال اين مفاهيم معنوي پي ببريم. رسالت خطيركلام مكتوب دربسط وترويج فرهنگ ناب اسلامي درطي ادوارواعصارگذشته بركسي پوشيده نيست چراكه يكي ازمولفه هاي اساسي حفظ وصيانت از باورها،ارزشهاي ملي ومذهبي وهمچنين ثبت وانتقال رخدادهاورويدادهاي تاريخي، كلام مكتوب مي باشد.كتاب بعنوان بستروزمينه نگارش مطلب،همواره درانتقال مفاهيم ارزشي، نقشي مهم ايفا نموده و باعث پديدآمدن فرهنگي تحت عنوان فرهنگ مكتوب گرديده است.

اين نکته مهم را بايد ياد آور شد که مسلمانان ازآغازبه كتاب ونگارش بعنوان يك مفهوم ديني نگريسته و توجه وعنايت خاصي به آن مبذول داشتند،شايدكمتربتوان چنين اشتياقي رادرميان ساير امتهاوملتهاي ديگرسراغ گرفت،چنانچه از زمان علني شدن دعوت اسلام،مسئله كتاب ونگارش آيات الهي مطرح گرديده وهمزادودوشادوش تمدن اسلامي به پيش رفت .تاليف،تدوين وحفظ وقايع آن دوران ازافتخارات مسلمانان محسوب مي شد.بنابراين برخي ازمسلمانان درصددمكتوب نمودن حوادث تاريخي وديني جامعه نو پديد اسلامي برآمدند.ولي تاريخ اسلام وبويژه سيره رسول گرامي اسلام(ص)بعلل مختلف تانيمه سده اول هجري تدوين وتنظيم نشده واطلاعات مسلمين منحصربه مسموعاتي بودكه بواسطه تابعين صحابه پيامبركه خودشاهدوناظروقايع صدراسلام بودندشفاهانقل شده وبه نسلهاي بعدانتقال يافته بود.آنچه باعث تدوين تاريخ تكوين وتطوراسلام درسده اول هجري گرديد،دلبستگي مسلمين واهتمام ايشان به كنكاش درابعادوجهات سيره نبوي وبويژه هجرت،غزوات وسراياي آن حضرت وچگونگي تبليغ ديني دراقطارجامعه نوپاي اسلامي بوده است.مسلمين وكساني كه اقدام به ثبت وقايع ورويدادهاي تاريخي دردوران اسلامي نمودندمعمولاازافرادي بودندكه يا درمحضرپيامبراكرم بوده وازفيض حضورايشان بهره مندگرديده بودندوياازطريق صحابي به دريافت وتكميل اطلاعاتشان پرداخته بودند.فقدان اصحا ب وتابعين كه درواقع منبع ومصدراطلاعات ناب تاريخ دوران اسلامي بودندسبب گرديد، مسلمين آنچه راكه ازنسل قبل ازخودشنيده بودندثبت نمايندتاازدستبردحوادث وتحريف درطي زمانهاي مختلف مصون ومحفوظ بماند.علاوه برثبت وقايع ورويدادهاي تاريخي درسده هاي نخستين اسلامي،ونيزدرسالهاي نخستين تشكيل دولت اسلامي ونيزدردوران خلفاء ،آيات قرآن توسط صحابي خاص پيامبريعني كتاب وحي به نگارش درآمده وبصورت مكتوب درآمد. «درعرف مسلمانان مفهوم كتاب،قرآن كريم بودوسپس اين نامگذاري توسعه يافت وبرهرآنچه كه بصورت مكتوب وتدوين شده بوداعم ازنامه ها،رساله ها،اسنادومدارك،اوراق وبرگه هانيزاطلاق شد.چنانكه نامه هاي پيامبراسلام كه براي دعوت به اسلام به مناطق مختلف ارسال شد"كتب الرسول" ناميده مي شد،وبتدريج اين نامگذاري شيوع وگسترش يافت وشامل هرآنچه كه مكتوب بودگرديد.»[1]

كتاب بعنوان يكي ازمهم ترين وموثرترين مولفه هاوملزومات تبليغ دين بشمار مي رود،بانگاهي به سيره عملي نبي مكرم اسلام(ص)وآموزه هاي قرآن كريم اين مطلب براي انسان نمايان مي شودكه نگاشتن وبه رشته تحريردرآوردن هم داراي تقدس بوده وهم مي تواندباعث احاطه فردبه جوانب مختلف علم گردد.

در حال حاضر اين مسئله اساسي را بايد متذکر شد که «ارزش تمدنهاوفرهنگها،وابسته به ذخائروپشتوانه هاي فرهنگي آنهاست.ازميان ذخائرفرهنگي،آنچه بيش ازهمه ارج ومنزلت دارد،فرهنگ مكتوب است.كتاب آيينه تمام نماي فرهنگ است وفرهنگ محصول كوشش فكري انديشمندان وفرزانگاني است كه درفرهنگ سازي ازهيچ كوششي فروگذارنكرده اند.ونيزنشان دهنده اين است كه دانشمندان واصحاب قلم،سرمايه عمرخويش راوقف تعالي فرهنگ وارزشهاي انساني كرده اند.»[2]خداوندسبحان درآيه 1 سوره مباركه قلم مي فرمايد:«ن والقلم ومايسطرون.دراين آيه دروهله نخست،ارزش قلم بواسطه قسم يادكردن به آن ازسوي خداوندتبارك وتعالي گوشزدشده ودروهله بعد،آنچه كه توسط قلم به رشته تحريردر مي آيدمورداشاره قرارمي گيردبنابراين كتاب ازآن حيث كه فضاوبسترنگارش وقرارگرفتن يك مطلب،واقع شده وماحصل قلم تلقي مي باشد درفرهنگ اسلامي،داراي ارزش خاصي مي باشد. چراكه كتاب ومطالب آن درراهبري انسان بسوي سعادت ازويژگيهاي بارزاين عنصرفرهنگسازتلقي مي شود.تمدن اسلامي،همواره بالاترين اهميت رابراي كتاب ومكتوب كه منابع ضروري براي معرفت وهدايتند،قائل بوده است

بنابراين،كتاب مي تواندبعنوان يكي ازعناصرفرهنگي،درادواروزمانهاي مختلف،علاوه برفرهنگسازي به انتقال واشاعه فرهنگي نيزبپردازد،كتاب،صرف نظرازبعدموضوعي آن،اگر دربرگيرنده مطالب باارزشي باشد،مي تواندضمن صيانت ازفرهنگ متعالي جامعه،آنرا بي هيچ كم وكاستي به نسل نو ارائه نمايدبطوريكه بامطالعه آن،گويي،انسان درآن دوره مي زيسته است.

كتاب بعنوان يك ميراث گرانبها درهربرهه اززمان حامل پيامي درخورتوجه درابعادگوناگون خواهدبودكتاب همچون صدفي،دردل خودمرواريد فرهنگ والاوكهن راپرورانده وبه جامعه عرضه مي دارد.

امروزه كتبي كه درجامعه كنوني تاليف مي گردددرتعامل با پيشرفت علم وتكنولوژي وفناوري اطلاعات وروندروبه تزايدفضاهاي مجازي مي باشد،وهمچنان مي تواندجايگاه منيع فرهنگسازي خودرادرجامعه حفظ نمايد.

كتاب،بعنوان ميراث جاودان وماندگارازصدراسلام تاكنون مصدرومنبع فياض حفظ،صيانت وانتقال باورهاوارزشهاي متعالي ونيزعامل پويايي فرهنگي بوده ومنجربه بارورشدن ديني جامعه مي گردد.بعنوان نمونه،دراين زمينه مي توانيم به رسالت ميراث مكتوب دراعتلاي ديني جامعه درطول اعصاروقرون گذشته اشاره نماييم كه وقايع ورويدادهاي عظيم تاريخ راهمچون نگيني درخودحفظ كرده وبه آيندگان هديه مي دهد.واقعه كربلاوتاثيرميراث بجامانده ازآن دوران درشهادت طلبي مردان خدادرطي هشت سال دفاع مقدس وترويج فرهنگ والاي ايثاروشهادت درگستره وسيع جهان اسلام درقالب جنبشهاونهضتهاي آزاديخواهانه،نمونه بارزي ازاين رسالت خطيراست.كتابهايي كه اين رسالت سنگين رادرادوارمختلف به دوش كشيده وموجبات قيام هاي ضداستكباري رادراقطارجهان اسلام فراهم نموده اندغالباتوسط كساني به رشته تحريردرآمده اندكه يادرآن واقعه حضورداشتندويااينكه بواسطه چندنسل وبااعتمادبه اقوال مختلف، تاليف وجمع آوري شده اند..كتاب وادبيات دفاع مقدس،وامدارفرهنگ حسيني(ع)است وريشه درآن مكتب دارد.كتابي كه ناگفته هاي جنگ رابعدازدودهه واگويه مي كندبيان كننده ومتذكراين نكته است كه جنگ ودفاع ازارزشهامتعلق به زمان خاصي نيست.

واضح است كه يكي ازعوامل ومولفه هاي احياء نهضت اسلامي درفرهنگ اين مرزوبوم داراي مقام ومنزلت رفيعي است.به جرات مي توان اين نكته رابيان نمودكه حفاظت ونگهداري ازمولفه هاي فرهنگي اين دوران كه بيشتردرقالب كتاب وسايرمكتوبات به يادگارمانده است مي تواندتداوم وعزت روزافزون فرهنگ اسلامي راموجب شود.

در پايان لازم است به بعضي از مزايا و برجستگيهاي ممتازي که کتاب ميتواند در ترويج و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت ايفاء نموده و اين ويژه گي را ديگر عناصر فرهنگي دارا نبوده يا کمتر از آن بهره ميبرند، جهت تنوير اذهان خوانندگان محترم به اهمّ آنها اشاره نمود :

الف – قدمت تاريخي کتاب نسبت به ساير عناصري که قابليت انتقال مفاهيم و وقايع تاريخي را به عهده دارند که متناسب با پيشرفت و تو سعه علم و صنعت در زمينه هاي مختلف در ادوار گذشته صنايع چاپ کتاب نيز پا به پاي آن تو سعه و رشد داشته است.

ب- منزلت و جايگاه تقدس گونه اي است که کتاب در ميان مسلمانان برخوردار است (اين امر شايد به اين خاطر باشد که اولين کتابي که به طور رسمي در ميان مسلمان وارد شد قرآن کريم وسپس کتب ادعيه و ديگر کتب اسلامي بوده که همگي از شأن و مرتبت بالايي در ميان مسلمين برخوردار بوده اند)

ج- ماندگاري کتاب نسبت به ديگر عناصر فرهنگي از ظرفيت بيشتري در اين خصوص برخوردار است.

د- با توجه به اينکه در ادوار گذشته ديگر ابزارها و تجهيزاتي که امکان ثبت وقايع را داشته اند هنوز وارد در عرصه زندگي جوامع نشده بودند يا از تو سعه آن چناني نسبت به امروز برخوردار نبودند(رايانه و... )کتاب بيشترين نقش را در انتقال مفاهيم ايثار و شهادت به عهده داشت.

و- کتاب نسبت به ديگر عناصر و تجهيزات فرهنگي سهل الوصول تر بوده و به راحتي قابليت استفاده وبهره برادري را دارا مي باشد.(همانند سينما ، رايانه و... براي شناخت مفاهين جنگ نياز به تجهزات ندارد)

ز- به دليل اينکه براي استفاده از آن نياز به تجهيزات و لوازم نيست قابليت بهره برداري آن در هر مکان و زمان و در هر نقاط دور دست مي باشد .

ح- نسبت به ديگر عناصر فرهنگي براي تهيه آن نياز به صرف هزينه زياد نمي باشد.

ي- امکان نشر آن در شمارگان ميليوني وجود داشته در صورتي که چنين امکاني براي ديگر عرصه هاي فرهنگي وجود ندارد.اگر هم وجود داشته باشند نيازمند تجهيزاتي هستند تا بتوان از آنها بهره برداري نمود(مثلcd که نيازمند رايانه يا دستگاه پخش هستند)

ک- خميرمايه ،مقدمه وپيش زمينه بسياري ديگر ازکارهاي فرهنگي محسوب مي شود.( به عنوان مثال براي تهيه فيلم نياز به کتاب فيلمنامه هست ، براي انجام کار نمايشي و تئاتر نيازمند نوشتاري براي انجام آن مي باشد و...)

ل- دروازه آشنايي و ورود انسان به جهان علم و دانش کتاب بوده و اموزش و پرورش همراه باتعليم و تربيت با کتاب آغاز مي شود.

م-پيشرفت و توسعه همه جانبه لوازم و ابزار نرم افزاري امور مربوط به كتاب موجب شده است تا امروزه كتابخانه ديجيتالي يكي از عوامل بسيار مهم و تأثير گذار در زمينه توسعه علوم مختلف باشد و در طي ساليان اندك از عمر شبكه هاي جهاني اينترنت كتابخانه ديجيتالي از روند رو به رشد بالايي برخوردار شده است حضور ميليونها كتاب ديجيتالي در عرصه فضاي مجازي شبكه هاي اينترنتي و نمايه ها حكايت از توجه وي‍‍‍ژه و قابل توجه انديشمندان ّ محققان و پ‍وهشگران به اين امرمهم بوده است.

ن- کتاب همواره همراه و يار انسان بوده ودر هر شرايطي مي توان از آن بهره برد.

با عنايت به مطالب مطروحه ميتوان به نقش و جايگاه والا و همچنين ظرفيت و پتانسيل بالاي کتاب در زمينه ترويج و گسترش فرهنگ ايثار و شهادت پي برد. در اين راستا بايسته هست تا از تمام امکانات موجود چه در زمينه سخت افزاري و چه نرم افزاري جهت بسط و توسعه امر کتاب و کتابخواني در حوزه دفاع مقدس بهره مند گرديد.تا بيش ازپيش شاهد نهادينه شدن ارزشها،منشها و رفتارهاي دوران دفاع مقدس در بين تمام اقشارجامعه امروز ايران اسلامي و نيز نسلهاي بعدي باشيم. انشاءالله

[1] - كتاب دين،مقاله كتاب،فرهنگ،اسلام،ص11،سال 138