کارکرد سنجش از راه دور در ترسیم مدل حمل مواد زاید سمی

کارکرد سنجش از راه دور در ترسیم مدل حمل مواد زاید سمی

چکیده

هر گونه عملیات حمل و نقل در شبکه راه و ترابری ایران و حتی سایر کشورها حتی با وجود لحاظ کردن بهترین سیستم های امنیتی موجود نمی تواند خالی از احتمال وقوع رویدادهای غیر قابل پیش بینی باشد .در این رابطه دو فاکتور اهمیت دارد،یکی احتمال وقوع و دیگری وزن وقوع رویداد مورد نظر که به معنای میزان آسیب وارده در صورت وقوع رخداد است. این رویدادها با توجه به نوع کالای مورد حمل ،دارای وزن وقوع متفاوتی است . از یک کالای خیلی کم خطر گرفته،تا انتقال مواد سمی که وقوع هر گونه رویداد می تواند منجر به فاجعه شود .پس آن چه که اهمیت دارد تهیه ساختاری است که بتواند در صورت وقوع هر اتفاق ناخوشایندی ازتبدیل آن به یک فاجعه جلوگیری نماید .در این رابطه ،مفهوم سنجش از راه دور اهمیت می یابد . سنجش از راه دور عبارتند از کسب اطلاعات از وضعیت زمین از طریق ماهواره،هواپیما و ... در شرایطی که امکان تماس فیزیکی با آن ممکن نباشد .در رابطه با استفاده از سنجش از راه دورجهت نظارت بر سیستم حمل و نقل چند فاکتور فیزیکی و غیر فیزیکی اهمیت دارد که فاکتورهای فیزیکی عبارتند از:1)وجود تجهیزات پیشرفته نظیر GPSجهت نصب در خودرو2)وجود یک پایگاه فرماندهی در یک نقطه یا چند نقطه از کشور3)وجود پست های امدادی جهت انجام عملیات ویژه 4)وجود ماهواره هایی جهت برقراری این ارتباط که از طریق اجاره یا خرید از کشورهای مورد نظر باید صورت بگیرد . از طرفی یک سری عوامل غیر فیزیکی هم مطرح است که شامل1)آموزش رانندگان 2)ارایه آموزش هایی مبنی بر این که در شرایط بحرانی هر یک از بخش ها چه کاری باید انجام بدهند. 3)ارایه یک سلسله مراتب کاری برای انجام عملیات در زمان وقوع حادثه که شامل تماس با مرکز فرماندهی،تماس با نیروهای پلیس و نیروهای امدادی و ... می باشد .

کلمات کلیدی

سنجش از راه دور،مدیریت حمل،مواد سمی،وقوع رخداد

مقدمه

امروزه با توسعه روزافزون کشور، حساسیت های بسیاری در بحث های زیست محیطی ایجاد شده است که یکی از این مباحث که تا حدودی جدید نیز می باشد، حمل و نقل مواد زاید سمی ناشی از رشد تولیدات صنعتی و پسماندهای تولیدی آن است. آن چه که در این مقاله در جستجوی بررسی آن هستیم بررسی ابعاد حمل و نقل مواد سمی و نقش سنجش از راه دور در کنترل مخاطرات ناشی از ان است.

روش تحقیق

روش تحقیق این مقاله کتابخانه ای بوده که در آن از منابع متعدد داخلی و خارجی جهت تجزیه و تحلیل مطالب استفاده شده است.

مفهوم سنجش از راه دور

سنجشازراهدورتواناییشناساییپدیدههاازدور،بدونقرارگرفتندرمعرضآنوقایعرادارد. استفادهازعکسهایهواییو تصاویرماهوارهایهمراهبا GIS میتوانداطلاعاتکاملیبرایآگاهیازخطرسوانحطبیعیدراختیاربرنامهریزانودرجهتارزیابیدقیقخطراتتهیهکند. چندسیستمسنجشازراهدورعبارتندازماهوارهلندست،اسپات،سیستمهایرادارماهوارهای،ونرمافزارهایدیگرGIS،تصاویررادیوییپیشرفته]8[

مدیریت ریسک در حمل و نقل مواد زاید

مدیریت ریسک در گسترده ترین حالت از تعریف شامل،تخمین زدن،ارزیابی کردن،نظارت،ارزشیابی،و کنترل ریسک شامل بازداشتن،فعالیت دوباره به صورت موردی درپروسه فعالیت های غیر ارگانیک است که برای بکار گیری آن ها به کار می رود . موسساتی که برای این اهداف وجود دارند، عبارتند از دادگاه ها ،قانون گذارها ،سازمان های وزارتخانه ای ،مقاطعه کاران بازار،انجمن های کارگری ،موسسات تحقیقاتی ،گروه های شهری ،و موسسات آموزشی ،به همراه موسسات خصوصی(بانک جهانی)، مدیریت ریسک تمامی ابعاد تولید تا فروش و حمل و نقل را در برمی گیرد. ریسک می تواند شامل بیمه و حتی ارزیابی خطرات بعد از وقوع حادثه نیز باشد.

ریسک خود چندین بعد را در بر می گیرد که هر کدام از این ابعاد مدیریت خاص خود را می طلبد. این مدیریت با توجه به نوع وقوع آن و شکل و ماهیت آن تفاوت می کند. این ابعاد عبارتند از:

• بلایای طبیعی:حوادث غیر مترقبه و خانمان سوز طبیعی(نظیر زمین لرزه، سیل، گردباد و غیره)
• فاجعه تکنولوژیک: حوادثی که در نتیجه دخالت های ناآگاهانه بشر در طبیعت و بر اثر یک غفلت یا خطا در آزمایشات علمی روی می دهد،
• فاجعه سیاسی: اقدامات آگاهانه و محاسبه شده انسان که موجب از بین رفتن جان انسان ها و تخریب کلی جامعه می شود-مانند جنگ-که به نام فاجعه سیاسی معروف است]1[.

مدیریتجامع ریسکشاملسهجزءمهم،ایمنی،بهداشت،محیطزیستاست.اینسهبخشدرفرآیندمدیریتریسکبسیارحائزاهمیتمیباشندوبایدفرآیندمشترکیجهتاینمدیریت تعریفوتبیینشود. معمولاًدرفرآیندهایمعمولارزیابیومدیریتریسک،یکیازایندیدگاههامورد بررسیواقعمیشودوکمترنگاهجامعبهاینسهبخشدریکفرآیندمدیریتاعمالمیگردد. باتوجهبهریسکبسیاربالایآزادسازیموادشیمیاییدرجریانحملونقلآنهاوعواقبگستردةآندر جوامعانسانیواکولوژیکی،بایدروشهاوراهکارهاییرااتخاذکردکهبتوانبااستفادهازآندیدگاه جامعیرابرمدیریتریسکموادشیمیاییبارویکردحملونقلآنها،اعمالکرد]5[

اثراتبهداشتیموادشیمیاییخطرناک

فهرستچندموادشیمیاییخطرناککهاغلبدرمناطقدفنموادزایدخطرناکدربسیاریازمواردمشکلاتیرانیزبوجودآوردهاندبهترتیبزیرمیباشد.

• ارسنیک
• آزبست
• باریم
• بریلیم
• کادمیم
• کرم
• سیانید
• منگنز
• سرب
• جیوه
• نیکل
• نقره
• وینیلکلراید
• کلروبنزنها
• دیکلروبنزنها]3[.

یک مدل پیشنهادی برای مدیریت مواد زاید بر پایه سنجش از راه دور

در این مدل بخشهای وجود دارد که عبارتند از:

1. 1.    مرکز فرماندهی: که در پایتخت است. این مرکز باید به طور مداوم تمامی اطلاعات موجود را از بخشهای زیر واحد خود دریافت کند. همچنین دریافت گزارش پروژه های حمل و نقلی حساس و بزرگ را باید در خود داشته باشد.
2. 2.    مراکز منطقه ای: در این بخش کشور به پنج منطقه تقسیم می شود که هر منطقه می بایست زیر مجموعه خود را در کنترل داشته باشد. برخلاف مرحله اول که در آن وجود پرونده های ضروری تنها اهمیت می یافت در این مجموعه باید گزارشات کلیه نقل و انتقالات بزرگ موجود باشد. همچنین کلیه رفت و آمدهای خودروهای حامل باید تحت نظارت این بخش باشد.
3. 3.    راه های عبوری: باید یکسری راه های مشخص و تایید شده جهت حمل و نقل(بیشتر در مورد حمل و نقل جاده های حکمفرفا است) تایین گردد. این راه ها باید زیر پوشش مخابراتی و ماهواره ای باشد. باید در مسیر، پاسگاه های کنترل کننده و محافظ تعبیه نمود. این راه ها باید ویژگی های زیر را داشته باشند:

• ترجیحاٌ کم مسافر باشند
• معمولاٌ چون این مواد ممکن است بر اثز تکان های مختلف تحریک شده و خطر ساز شوند، بهتر است که از جاده هایی با کیفیت بالا و کمتر کوهستانی استفاده نمود.
• به شکلی انتخاب شوند که کمتر از داخل شهرها گذر کنند. مثلاٌ عبور از کمربندی ها بهتر است.

1. 4.    خودروهای حمل و نقل کننده: که باید مجهز به GPSبوده و مسیر حرکت آن ها کاملاٌ در سطوح بالایی خود(سطوح منطقه ای)مورد نظارت قرار گیرد.
2. 5.       ایستگاه های ورودی و خروجی در مبدا و مقصد به همراه ورودی و خروجی هر شهری که در مسیر قرار دارد

می توان در این سطوح یک سطحی به نام سطح استانی نیز نتخاب نمود. البته این مساله بسته به بودجه، امکانات و پرسنل در دسترس دارد.  

جهت اجرای بهینه این مدل توجه به نکات زیر ضرورت دارد:

• وجود تجهیزات و امکانات نظیر دستگاه های GPS، خریداری و یا اجاره ماهواره های ارتباطی و ... .
• آموزش پرسنل بالاخص رانندگان
• وجود سرمایه لازم و مدیریت قوی جهت نظارت و اجرای پروژه ها
• همکاری بین بخشی به طور مثال بین مسئولان محیط زیست، راه و ترابری و میران بحران و استانداران و ... .
• وجود انگیزه لازم جهت مدیریت حمل و نقل مواد زاید بین مدیران

مدیریت حادثه

وقوع حادثه همواره امری محتمل است و مدیریت آن ضرورت دارد. در مدل پیشنهادی ما موارد زیر در هنگام وقوع حادثه اهمیت دارد:

• ایجاد یک سلسله مراتب کاری به شکلی که هر فردی در هنگام وقوع حادثه بداند که به چه کسی باید گزارش دهد و مسئولیت چه کسانی را بر عهده دارد. هر فرد در این سلسله مراتب باید جایگاه خود را بداند.
• سازمان هایی که باید بدان ها در این گونه موارد اطلاع داد مشخص شوند. نیروهای انتظامی، اورژانس، ارتش و ... .
• گروه های آسیب پذیر و گروه هایی که در معرض بیشترین خطراتند باید مشخص شوند.
• باید یک ارتباط مداوم ماهواره ای بین مرکز فرماندهی و محلی که در آن حادثه روی داده است، برقرار گردد.

شبکه های اعلام خطر

اعلام خطر باید توسط مدیران سطوح منطقه ای و با موافقت مرکز فراندهی در پایتخت باشد. اما این مساله کمی بغرنج است. فرض کنید که در منطقه ای احتمال خطر نشت گازهای رادیو اکتیو وجود دارد. مسئولان بر این موضوع کشمکش دارند که آیا از ساکنین منطقه خطر بخواهند از ماشین های حفاظتی استفاده کنند یا به طور کلی منطقه خطر را تخلیه نمایند. برخی معتقدند که آژیر خطر موجب ترس و وحشت بی مورد می شود]1[. یک شبکه خطر باید از ویژگی های زیر برخوردار باشد که این ویژگی ها می تواند در مدل ما نیز صادق باشد:

• بیانگر نوع خطر باشد
• بیانگر نوع اقدام باشد
• مخاطبان خود را مشخص کند
• از تمامی منابع ممکن پخش شود
• متکی به آموزش های اولیه باشد که در اختیار مردم قرار گرفته است]1[.

جایگاه فناوری اطلاعات و ارتباطات در مدل

فناوری اطلاعات شامل همه موضوعات مرتبط با وسایل علوم کامپیوتر و تکنولوژی در طراحی،توسعه ، بارگذاری و کاربرد سیستم اطلاعات است . معماری فناوری اطلاعات قالبی تلفیقی برای تجهیز و توسعه IT برای رسیدن به هدف های استراتژیک است که شامل مولفه های ذهنی و تکنیکی است . مولفه های ذهنی شامل نیازهای اطلاعاتی و تابعی ، پیکر بندی سیستمی و جریان اطلاعات است . مولفه های تکنیکی شامل استانداردهای IT و نقشی که در مولفه های ذهنی بازی می کند می باشد] 10[

فناوری اطلاعات چند نقش در این مدل دارد که عبارتند از:

• ایجاد پایگاه اطلاعات داده های مدیریت بحران در ارتباط با مواد زاید سمی
• ایجاد تجهیزات پیشرفته مورد نیاز در سیستم RS
• ایجاد یک سیستم اطلاع رسانی سریع و کارآمد به مدیران سطوح بالایی، میانی و حتی مردمی که در نزدیکی محل وقوع بحران قرار دارند.

ارزیابی پیامدهای زیستی

امحا، دفن، حمل نقل و یا هر فرایندی که بر روی مواد زاید صورت گیرد، می تواند دارای اثرات زیستی باشد که باید مورد مطالعه قرار بگیرد. فرایندارزیابیپیامدهایزیستمحیطیدارایمراحلزیرمیباشد:

• «تعریفپروژهوشناساییویژگیهایزیستمحیطیبااستفادهازاطلاعاتپایه،شناساییبردوپیامد،پیشبینی
• پیامد،ارزشیابیپیامد،تخفیفپیامدهاوطراحیسیستمپایشگری

درهریکازاینمراحلبرهمگذاریومقایسهپارامترهاییصورتمیگیردکهاهمیتآنهاریشهدرتوزیعمکانیآنها دارد. میزانپیامدهایزیستمحیطیبهمیزانزیادیوابستهبهپراکنشمکانیاثراتفعالیتپیشنهادیومحیط میتواندکاربردزیادیدرتمامیGIS پذیرندهدارد، باتوجهبهطبیعتمکانیبودنبسیاریازپیامدهایزیستی مراحلارزیابیداشتهباشدوچهارچوبیعملیبرایتولید،ذخیرهونمایشموضوعیمرتبطباآسیبپذیری /حساسیت منابعموثرجهتپیشبینیوسرانجامارزشیابیبرایفرایندتصمیمگیریرافراهمکند

فرایندتهیهارزیابیاثراتتوسعهدواقداممهمراپوششمیدهد:

1. 1.       مدیریتحجمبزرگاطلاعاتگوناگونمربوطبهپایگاهدادهای مکانی،غیرمکانی،گسسته،پیوستهویازمانی
2. 2.       تهیهتفسیرنهاییبرمبنایایناطلاعات]7[»

اقداماتاولیهپسازسانحه

«انجامسریعاقداماتضروریبانحوهصحیحمیتواندبهطورچشمگیریازتلفاتجانیوخساراتمالیبکاهدبههمینخاطربااستفادهازتوانمندیهایتیمآموزشدیدهمیبایستهرچهسریعترجهتانجاممواردزیرواردعملشد:

• امنکردنمنطقهسانحهدیده(ایجادکمربندامنیتی)بهویژهاینکهموادخطرناکومقادیرآنناشناختهباشند . همچنیندرصورتیکهمنطقهازسمیتبالاییبرخوردارباشدنیازبهگستردهترکردنمنطقهامنضروریمیباشد.
• جلوگیریازورودافرادغیرمتخصصوغیرمسئولبهمنطقهامنیتی:بسیاریازقربانیانبهدلیلنزدیکشدنبهمحلوقوعسانحهوعدماطلاعشانازوسعتخطر،جانخودراازدستمیدهند.
• تهیهنمودناطلاعاتجویمنطقهآسیبدیده: وضعیتهوا،سرعتوجهشوزشباد.
• دورنمودنمنابعآتشیاجرقهزا:جرقهزنها،شعلههایبیحفاظ ) ازمنطقهتازمانیکهبهبیخطربودنازنظرانفجاریاآتشسوزیدرناحیهامنیتیپیبردهشود.
• شناساییکاملودقیقمادهموردسانحهوریزجزئیاتآن:استفادهازمراکزومنابعاطلاعاتی.
• امتناعازحرکتدرمسیربادبرایورودبهناحیهآسیبدیده:منظورمسیربادیاستکهازناحیهسانحهدیدهدرجریاناست.
• درصورتامکانجلوگیریازنشتیموادخطرناک: اینکارفقطتوسطافرادتیمآموزشدیدهصورتمیپذیرد.
• درصورتیکهعلاوهبرانتشارگازدرمنطقهباآتشسوزینیزروبروهستیمسانحهبهطورقابلملاحظهایپیچیدهترمیشودلذاعلاوهبرانجامکارهایقبلیمیبایستبلافاصلهبرایمقابلهباآتشسوزیتصمیمگرفت.
• برآوردوتخمیندرموردخطراتاحتمالیپیشروباتوجهبهطبیعتمنطقهومادهخطرناک]6[».

نکات مهم در مدیریت حادثه

•  آموزشواطلاعرسانی
• تخلیهوبازگشاییمسیر
• مقاومسازیساختمانهامحلاستقرار
• داشتنطرحوبرنامهوپیشبینیهایلازمبرایمدیریتبحران
• استفادهازنیروهایکمکیخارجازمنطقهآسیبدیده
• پیشبینیحجمگستردهنیروهاوطرحهایجایگزینی
• آموزشهایلازم
• پیشبینیدسترسیهایسریعوجمعآوریاطلاعاتفوری
• بازنگهداشتنمسیرهایترددخودروهایامدادیوایجادانضباطبرایخودروهایدرحالحرکتخیابانهای
• شهروبرونشهریمناطقآسیبدیده]2[.

نقش آموزش در مدل

آموزش شامل سه بخش می شود که عبارتند از آموزش مردم، آموزش مدیران و آموزش مجریان و دست اندرکاران. آموزش را می توان به صورت زیر تعریف نمود:

آموزش به طور کلی ایجاد تغییر در رفتار فرد است . به بیان دیگر آموزش فرایندی از یادگیری است که طی آن مجموعه ای از دانش های مرتبط و منظم همراه با عادات و مهارت های حاصل از آن انتقال می یابد ]11[.

  آموزش از سه طریق می تواند در این مدل مطرح شود که شامل آموزش عمومی، آموزشی نیمه تخصصی و آموزش تخصصی است.

1. 1.    آموزش عمومی: اثرات مثبت و فوق العاده موثر آموزش همگانی برای کاهش خطرات و خسارات حوادث غیر مترقبه، به اثبات رسیده است. فقدان آموزش می تواند به هنگام فاجعه بر اضطراب شخص بیفزاید. آموزش می تواند بر ادراکات درونی فرد بیفزاید، به گونه ای که فرد بتواند احتمال وقوع حوادث را با دقت بیشتری حدس بزند و از اقدامات پیشگیری کننده موثر و منابع کمکی و همچنین مناسب ترین واکنش ها با خبر باشد. این نوع آموزش می تواند به صورت رسمی، غیر رسمی و یا تصادفی صورت بگیرد.
2. 2.       آموزش نیمه تخصصی: این نوع از آموزش می تواند به کارگران و تکنسین ها طی دوره هایی کوتاه مدت، مهارت های فنی لازم داده شود.
3. 3.    آموزش تخصصی: جهت آگاهی مسئولان و مدیران محلی و شهری، معلمین و متخصصان در امور بحران و نیز مهندسین و ... است کهبه دو صورت کوتاه مدت و بلند مدت می تواند صورت بگیرد.آموزش بلند مدت در سطوح عمدتاٌ دانشگاهی است و آموزش بلند مدت دوره هایی است که مهندسین می توانند طی کنند تا موارد مورد نیاز را بیاموزند]4[.

در انتها کل مدل را به صورت یک نموداری جهت شناخت بهتر ارکان آن ارایه می دهیم(شکل شماره 1)

.

شکل 1-مدل حمل و نقل مواد زاید سمی

نتیجه گیری

سنجش از راه دور ابزاری به منظور کنترل هر چه بهتر مواد زاید سمی و حمل و نقل آنها و نظارت بر چگونگی انجام ابن فرایند در تمامی مراحل است. در این مقاله اشاره شد که در مدیریت بحران به منظور اجتناب از هر گونه خطر و اسیبی به محیط زیست، مردم و طبیعت ضرورت دارد که مدلی جهت پیاده سازی هر چه بهتر این پروسه تدوین گردد. لذا در مدل پیشنهادی ما در این مقاله به ضرورت توجه به این ارکان اشاره گردید:

• مردم
• متخصصان
• محیط زیست
• مدیران
• تجهیزات
• اطلاعات

در این مدل اشاره شد که آموزش، تدوین یک شبکه اعلام خطر و وجود یک بانک اطلاعاتی مناسب درباره مواد سمی می تواند نقشی مهم را داشته باشد تا بتوان از هر گونه خطر احتمالی دوری جست. در عین حال اشاره گردید که دوری جستن از هر گونه حادثه ای ممکن نیست ولی باید در صورت وقوع هر گونه حادثه ای دانست که چه اقدامی باید صورت بگیرد. این عمل می تواند از شدت حادثه بکاهد. پس مدیریت به هنگام حادثه نیز امری ضروری است.

منابع و مراجع

[1] درابک. توماس،هواتمر.جرالد.جی، مدیریت بحران-اصول و راهنکای عملی دولتهای محلی،ترجمه رضا پور خردمند، انتشارات شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، 1383

[2]  اسماعیلی.علیرضا، مدیریتبحراندرحوزهترافیکوحملونقل، سومین کنفرانس منطقه ای مدیریتترافیک، 1384

[3]اصل هاشمی. احمد، مسافری. محمد.نقش مدیریت آموزش در کاهش خسارت در بحران ها، دومین همایش مقابله با سوانح طبیعی، 1386

[4]اصل هاشمی. احمد، دولتخواه. مهران، اثراتبهداشتیوزیستمحیطیموادشیمیاییخطرناک، اولین همایش مهندسی محیط زیست، 1385

 [5]  ستاره.هاشم،نیک پی.احمد،کوهپایی.علیرضا، ارائهالگویمدیریتجامعریسکدرحملونقلموادشیمیاییبا رویکردHSE ، دومین همایش ملی ایمنی دربنادر، 1384

[6] لاریجانی.زهره، مدیریتبحراندربخشحملونقلکالاهایخطرناکتوسطراهآهن، اولین کنفرانس بین المللی مدیریتجامع بحران در حوادث غیرمترقبه، 1384

[7] سعیدی فرد. مرتضی،کیانی صدر. مریم،ایمانی. کاربردسامانهاطلاعاتجغرافیایی(GIS) وسنجشازراهدور (RS) درمطالعاتارزیابیپیامدهایزیستمحیطی(EIA) ، دومینهمایشونمایشگاهتخصصیمهندسیمحیطزیست دانشگاهتهران، 1387

[8] فاطمیعقدا. سیدمحمود،جهرمی. امینعبیری،ایمانی.نقش تکنولوژی اطلاعات(سنجش از راه دور و اینترنت) در مدیریت سوانح طبیعی، همایش نقش فناوری در کاهش خطرپذیری، 1384

[9] Anderson.Jock R., Risk Management in Rural Development A Review, The World Bank Rural Development Family,1999

[10] Information technology (IT), Interoperability Clearinghouse Glossary of Terms,available at  www.ichnet.org/glossary.htm

[11] Witzel. Jeff, Introduction to Accessible Information Technology In Education:     A Webcourse , National Institution on Disability and Rehabilitation esearch (NIDRR) of the U.S. Dept. of Education  Located at the University of Washington http://www.washington.edu/accessit