تنش‌های آبی شدید در بین‌النهرین، اینک در هیبت اُفت کم‌سابقه‌ی کارایی سرزمین در کشور همسایه غربی – عراق – خود را نشان داده و می‌رود تا از مرزهای هشدار و بحران هم گذر کند. به گفته‌ی دکتر عبداللطیف جمال رشید، وزیر آب عراق، بیم آن می‌رود که فقدان آب در نواحی مرکزی و جنوبی این کشور به زودی به شورش مردم و جنگ بین قبایل و عشایر منطقه بر سر آب منجر شود.
این در حالی است که وضعیت در سه کشور ایران، ترکیه و سوریه – کشورهایی که بخش عمده‌ای از سراب دجله و فرات را در خود جای داده‌اند – نیز بسیار نگران کننده است و هر چه زمان می‌گذرد، آب کمتری وجود خواهد داشت که بگذارند از دستشان رها شده و به عراق برسد!
به دیگر سخن، رفع نیازهای کوتاه مدت این سه کشور سبب شده تا چشم بر روی خطر بزرگتری به نام ناپایداری عمومی منطقه – چه از نظر محیط زیستی و چه از نظر سیاسی – بربندند و رفع مشکل را به مدیران نگون‌بخت آینده وانهند!

غافل از این که عقوبت این نابخردی و کوته‌فکری، اینک به صورت بارش باران گل‌آلود و تهاجم ریزگردهای عربی و توفان‌های بی‌سابقه خود را به آسمان ایران تحمیل کرده و نشان داده است که زمان حساب و کتاب، ممکن است خیلی زودتر از آن چیزی که می‌پنداشتید، فرا رسیده باشد!
از همین رو باید انتقاد شدید وزیر آب دولت دوست و برادر عراق را از ایران جدی گرفت و خدا را شکر کرد که اگر به جای نوری مالکی، همچنان صدام حسین در بغداد حکومت می‌راند، اینک چه تخاصمات جدی‌تری ممکن بود آرامش منطقه را برهم زند.

تعارف را کنار بگذاریم. یادم نمی‌رود که تا مدت‌ها، عالی‌ترین مقامات آب کشور گلایه داشتند که سهم عمده‌ای از آب کشور بدون استفاده به درون چالاب‌های مرکزی ایران ریخته شده و یا وارد آب‌های آزاد شده و یا از کشور خارج می‌شود. اینک نتیجه‌ی آن سیاست انقباضی و تغییر مسیر سرشاخه‌ها را باید در بحران پیش آمده در جلگه‌ی خوزستان، تالاب گاوخونی، بختگان، پریشان، ارومیه، مسیله و دشت منتهی به هورالحمار و هورالعظیم در عراق جستجو کرد.
فجایع امروز ناشی از نادیده انگاشتن اصل پروانه است … من واقعاً نمی‌دانم چرا نمی‌خواهیم پنبه‌ی نابخردی را از گوش درآورده و صدای بال زدن پروانه را در نزدیک‌ترین فاصله به خود بشنویم؟!

در همین باره، خواندن مقاله‌ی دکتر Dr. Nimrod Raphaeli را در تارنمای مؤسسه تحقیقاتی خاورمیانه توصیه می‌کنم.عنوان مقاله ایشان عبارت است از:

Water Crisis in Iraq: The Growing Danger of Desertification

ظاهراً دیگر کار چندانی نمی‌شود کرد … همه متحد شده‌اند تا در این هنگامه‌ی کم نظیر انفجار ثانیه‌وار خبر و حادثه در جامعه‌ی ملتهب و بحران زده‌ی امروز ایران، حساب دیرینه‌ترین باغ اکولوژی کشور در نوشهر را یکسره کرده و به مقاصد پلید خود برای تخریب این باغ به بهانه‌ی توسعه برسند!
خوانندگان قدیمی این تارنما شاید هنوز به یاد داشته باشند که در ۵ دی ماه ۱۳۸۵ طی یادداشتی اعتراض‌گونه مراتب نگرانی خود و بسیاری از طرفداران محیط زیست را نسبت به توطئه‌ برای نابودی باغ اکولوژی نوشهر اعلام داشتم؛ توطئه‌ای که خوشبختانه با هوشیاری به موقع برخی از مدیران دلسوز و تصمیم‌گیر آن زمان و نیز حمایت قاطعانه‌ی مدیریت نهاد متولّی پژوهش در حوزه منابع طبیعی کشور درنطفه خفه شد و آن باغ بی‌همتا توانست به حیات خود ادامه دهد.
امّا شوربختانه باید اعتراف کنم که ظاهراً نطفه‌ی شوم آن ماجرا کاملاً نابود نشده و اینک دوباره می‌کوشد تا تجاوز و تخریب خود را کامل کند!
کافی است به اظهارات مدیرکل بنادر و دریانوردی استان مازندران دقت کنید تادریابید که چگونه می‌خواهند همان طرح قدیمی و اشتباه را دوباره زنده کرده و جاده‌ای را از دل باغ اکولوژی نوشهر عبور دهند تا دسترسی‌شان به بندر تصریح گردد!

آن هم باغی که ۵۳ سال از تولدش می‌گذرد و در حقیقت بستر شناسنامه و موزه‌ی بسیاری از طرح‌های پژوهشی به اجرا درآمده در کشور بوده است. باغی که بیش از ۴۵۰ گونه‌ی چوبی درختی و درختچه‌ای را در خود پرورش داده و پس از باغ گیاه‌شناسی ملّی ایران در پیکان‌شهر تهران، دوّمین پردیس مهم گیاه‌شناسی و بزرگ کشور به شمار می‌رود.
حیرت‌انگیزتر آن که دیگر هیچ رسانه و خبرنگار و تشکل مردم‌نهادی نیز وجود ندارد تا در برابر این تجاوز آشکار حتا اطلاع‌رسانی کند و دم‌برآورد! چه به روز ما مردم آمده است یا به روزمان آورده‌اند که اینگونه سکوت کرده و بی‌تفاوت شده‌ایم؟!
این در حالی است که کارشناسان ذیربط برای حل مشکل بندر نوشهر، جاده‌ی دیگری را پیشنهاد داده بودند که ظاهراً مورد تصویب مقامات وقت هم قرار گرفته بود! امید که دلسوزان واقعی طبیعت وطن این بار هم نگذارند تا این فاجعه رنگ حقیقت به خود گرفته و ننگی ابدی به نام این نسل رقم خورد. چرا که اگر این اتفاق بیافتد، روح ایرانیان شریفی که ۵۳ سال پیش کلنگ احداث این باغ را بر زمین زدند و اینک در میان ما نیستند، هرگز ما را نخواهند بخشید.

مؤخره:
چه کرده‌اید شما با این کلمه‌ی «توسعه»؟! توسعه قرار بود برای مان رفاه بیاورد و آرامش و آسایش، اما شما طبیعت‌ستیزان کوته‌نظر کاری کرده‌اید که توسعه را مترادف تخریب و تجاوز و نیرنگ و چپاول بدانیم. چرا این بلا را بر سر واژگان ما می‌آورید؟ فقط کافی است تا نگاهی اجمالی به برخی واژه‌های موجود در فرهنگ جامعه‌ی امروز ایران بیاندازیم و آنها را با تلقی جامعه‌ی دیروز از ایشان مقایسه کنیم. آیا واژه‌هایی چون مردم‌سالاری دینی، اعتراف‌، خس و خاشاک، انتخابات، اغتشاش‌گر، مناظره، سبز، قرمز، نماز جمعه و … همان معانی را می‌دهد که تا دیروز می‌پنداشتیم؟! شتاب تحول و استحاله‌ی مفهوم واژگان در ترمینولوژی امروز جامعه‌ی ایرانی حقیقتاً حیرت‌انگیز است! نیست؟

همان طور که پیش‌تر اشاره کردم، شوربختانه سروهای بلندقامت، زیبا و مشهور پردیس فین در کاشان، آخرین نفس‌های خود را می‌کشند؛ همان سروهایی که در خاطره‌ی دیرپای خویش شاهد بسیاری از وقایع ماندگار تاریخ ایران – پایکوبی‌ها و بر سرزدن‌ها - بوده‌اند. از جشن تاج‌گذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی گرفته تا قتل دردناک و ناجوانمردانه ی میرزا تقی‌خان امیر کبیر …
اینک اما همان درختانی که در سکوت نظاره‌گر قتل ناجوانمردانه‌ی، یکی از مردترین رهبران تاریخ معاصر ایران بوده‌اند، باید در بهت و حیرت یا بی‌تفاوتی و خاموشی ما ایستاده بمیرند و به حافظه‌ی تاریخی نسلی سپرده شوند که البته موضوعات فراوان‌تر دیگری برای بایگانی و انباشت در ذهن دارد!
گزارش دقیق، مشروح، جذاب و علمی دوست و همکار عزیزم، مصطفی خوشنویس را در ادامه می‌خوانیم تا با مرور ۵ اشتباه فاحش رخ داده در مدیریت باغ، دریابیم که چرا آنی نیستیم که باید باشیم؟

- اهمیت و پیشینه‌ی تاریخی فین کاشان
بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی که به کاشان سفر می‌کنند، از بین صدها اثر تاریخی و جاذبه‌های طبیعی این شهرستان از باغ فین به عنوان اثری منحصر به فرد و جذاب و از جمله باغ‌های زیبای ایران نام می‌برند.بنای اولیه باغ فین به قبل از اسلام و با تمدن سیلک پیوند خورده است که تمدن سیلک نیز پیوندی ناگسستنی با چشمه جوشقانی دارد که در بالای باغ جاری است، این چشمه که به چشمه سلیمانیه معروف است، از دیرباز همچنان در آبادی منطقه‌ی فین مؤثر بوده است. در زمان‌های بسیار دور در پاپاب این چشمه – پایین‌تر از باغ فعلی – پردیسی وجود داشته است که بر اثر زلزله سال ‪ ۹۸۲ ‬هجری قمری به کلی ویران شد و بعدها به دستور شاه عباس صفوی در سال ۱۰۰۰ هجری قمری باغ کنونی در بخشی از باغ قدیمی ساخته شد. از سال ۱۱۳۵ هجری قمری بعد از حمله افاغنه به کاشان، آبادانی این باغ دچار رکود شد، ولی با دستور کریم خان زند به خصوص با ساختن عمارتی که اکنون به نام خلوت کریم‌خانی در ضلع جنوبی این باغ واقع شده است، این باغ روی به آبادانی گذاشت. وقوع زلزله معروف سال ۱۱۹۲ هجری قمری بار دیگر به این باغ آسیب کلی وارد کرد، تا اینکه در سال ۱۲۰۰ قمری با روی کار آمدن سلسله قاجار، به ویژه با دستور فتحعلی شاه کار مرمت باغ و عمارت آن با ساخت شترگلویی که هم اکنون به شتر گلوی فتحعلی شاهی شهرت دارد در ضلع جنوب غربی این باغ و حمام سلطنتی بزرگ که در مجاورت حمام اولیه ساخته شد، این اثر رونق دوباره گرفت ولی با تبعید صدر اعظم مقتدر ایران یعنی امیرکبیر و سپس شهادت آن رادمرد در این باغ، این آبادانی روی به ویرانی نهاد. با آغاز مشروطیت به دلیل وضع دفاعی بنای باغ، این مکان پناهگاه اشرار و یاغیان گشت و در مدت ۱۴ سال یاغیان مصالح و اشیاء گرانبهای آن را به یغما برده و به تخریب باغ پرداختند. پس از ختم غائله اشرار، به مرمت باغ پرداخته شد.

از وقایع مهم تاریخ در این باغ می‌توان به جشن تاج‌گذاری رسمی شاه اسماعیل صفوی و نیز قتل میرزا تقی‌خان امیر کبیر در این باغ اشاره کرد. مجموعه باغ فین حدود ۲۵ هزار مترمربع مساحت دارد که در بدو ورود به این مجموعه ، با ساختمان رفیع سردر ورودی باغ برخورد می‌کنیم. این قسمت از باغ در دوره صفویه بنا گذاشته شده است و دارای دو طبقه که طبقه تحتانی شامل هشتی و دالان ورودی به باغ با اتاقهای جانبی، درهای مشبک و طبقه فوقانی شامل سالن وسیع با چشم اندازی زیبا به باغ دارد . در اطراف باغ از جمله در طرفین سردر، دیواری به ارتفاع پنج و شش متر و هفت برج دیده می‌شود. پس از ورود به باغ و گذشتن از خیابان مصفایی که در وسط آن نهر آب زیبایی که همیشه آب از فواره‌های فیروزه‌ای آن در فوران است و درختان سرو بسیار زیبایی دو طرف آن سر به فلک کشیده است، اولین ساختمانی که جلب توجه می‌کند شتر گلوی عباسی است که به دستور شاه عباس ساخته شده است. در جلوی این بنا حوض وسیعی دیده می‌شود و در پشت این بنا نیز حوضچه‌ای قرار دارد که از کف آن آب فوران می‌کند. این بنا در دو طبقه و به گونه‌ای ساخته شده که از هر طرف باغ می‌توان به آن وارد شد، در میان این ساختمان نیز حوضچه‌ای است که آب چشمه با طرح جالبی (موسوم به شتر گلو) در آن فوران می‌کند .بر روی دیوارها و سقف این بنا آثار نقاشی دوره صفوی با تصاویری از شکارگاه و شاهزادگان می‌باشد، این ساختمان قبلا به صورت سه طبقه و طبقه بالای آن به صورت کلاه فرنگی بوده است.

بنای دیگر این باغ شتر گلوی فتحعلی شاهی در جنوب این باغ است، که به دستور فتحعلی شاه ساخته شده و شامل شترگلو و صفه مجاور و دارای دو حیات خلوت در قسمت شرق و غرب آن است که کف صفه کلاً از سنگ مرمر مفروش بوده و سقف آن به طرز جالبی نقاشی شده است و هنوز قسمت‌هایی از آن دیده می‌شود. کتیبه نستعلیق زیبای دور تا دور صفه مجاور حوض به خط محمد تقی حسینی کاشانی از خوشنویسان معروف اوایل دوره قاجار است. اندرونی کریم خانی و اتاق شاه‌نشین این بناها مجموعه مسکونی است که در جنوب باغ و در مغرب شترگلوی فتحعلی شاهی قرار دارد، در سال ۱۱۷۶ هجری قمری به دستور کریم خان زند و به همت آقا سلیم آرانی حاکم وقت کاشان، ساخته شده و شامل چندین اتاق تو در تو و حیاط و باغچه‌ای کوچک است که گفته می‌شود امیرکبیر به مدت چهل ‪روز در این ساختمان زندگی کرده است. در مقابل اتاق شاه‌نشین حوضچه زیبائی ساخته شده است که دارای منافذ متعدد و منظمی است که آب چشمه سلیمانیه فین به طرز جالبی در آن فوران می‌کند.
یکی از نقاط دیدنی باغ فین کاشان که هر بازدیدکننده‌ای را به یاد بزرگمرد تاریخ ایران و توطئه استعمارگران خارجی در دوره قاجار می‌اندازد، حمام باغ فین است. این بنا که به حمام کوچک و حمام بزرگ شهرت یافته در قسمت جنوبی این باغ قرار دارد که حمام کوچک آن متعلق به دوره صفویه و همراه با بنای اولیه باغ فین ساخته شده و حمام بزرگ آن در دوران قاجاریه به وسیله فتحعلی شاه احداث شده است. از حمام بزرگ امرا و از حمام کوچک خدمه و خدمت‌گزاران شاهان و امرا استفاده می‌کرده‌اند. در هر یک از حمام‌ها قسمت‌هایی شامل: ورودی، گرمخانه، آبنما، خزینه، محل نظافت، سربینه (رختکن) به چشم می‌خورد. کانال‌هایی جهت تعویض آب خزینه‌ها و حوضچه‌ها درکف حمام‌ها وجود دارد. دیوار حمام‌ها با عایق رطوبتی مخصوصی- ماسه آهک یا ساروج پوشانیده شده است. صدر اعظم ایران امیرکبیر در گرمخانه حمام کوچک و در کنار حوض مرمرینی که در میان گرمخانه وجود دارد به قتل رسید. چشمه سلیمانیه باغ فین یکی دیگر از جاذبه‌های این باغ تاریخی است که در واقع آب جاری و زلال آن به این باغ طراوت و سرسبزی بخشیده است. این چشمه که منسوب به حضرت سلیمان پیغمبر (ص) است، در پشت باغ فین و در قسمت غربی آن واقع شده است. نباید هنر منحصر به فرد جریان‌سازی آب چشمه را در باغ فین فراموش کنیم، به طوری‌که به این منظور از اختلاف سطح و شیب زمین باغ جهت فوران آب در شتر گلوها و فواره‌ها با ظرافت خاصی استفاده شده است و همچنین با پله پله کردن، سرعت بخشیدن و پرسر و صدا کردن جریان آب هنرنمائی خوبی در این زمینه صورت گرفته است. بر روی مظهر چشمه، ساختمانی بنا گردیده که ساختمان قسمت شرقی آن در زمان شاه سلیمان صفوی و بخش غربی در سال ۱۳۲۹ هجری شمسی توسط بازرگانان کاشانی با الهام از معماری دوره ساسانی ساخته شده است. باغ فین کاشان، باغی سنتی و تاریخی با فضایی سرسبز و دلنواز با آبی روان و حوض‌ها و فواره‌های زیبا در شش کیلومتری جنوب کاشان و دو کیلومتری شرق تپه‌های تاریخی سیلک واقع شده است. باغ فین که یکی از زیباترین باغ‌های سنتی ایران و بلکه در پاره‌ای جهت‌ها از باغ‌های زیبای جهان محسوب می‌شود که دیدن آن برای هر مسافری که از جاده قدیم قم – کاشان و یا آزاد راه تهران- اصفهان عبور می‌کند خالی از لطف نیست.
گفته شده است، باغ تاریخی فین از مجموع افزون بر یک میلیون گردشگر و مسافر نوروزی این شهرستان در تعطیلات نوروزی و آیین‌های گل چینی و گلاب‌گیری، هر سال بیشترین بازدیدکننده را دارد.

وضعیت فضای سبز موجود در باغ فین کاشان

تاریخچه:
اگرچه ابنیه و حمام فین کاشان به دلیل اتفاقات سرنوشت سازی که در طول تاریخ در آن به وقوع پیوسته است شهرت خاصی برای خود دارد، ولی برای کسانی که از این باغ دیدن می‌کنند، وجود درختان سرو فراوان و فضای سبز حاکم بر این باغ گیرایی بدون انکاری دارد و بی اغراق عموم بازدیدکنندگان سعی بر آن دارند تا به نحوی از انحا در عکس‌های یادگاری خود نمایی از فضای سبز و سروهای کشیده و بلند قامت آن را به تصویر بکشند.

بررسی و اظهار نظراتی که توسط کارشناسان باغ و مهندسین مشاور در خصوص قدمت این درختان بیان شده، حاکی از سنی بیش از ۴۰۰ سال برای برخی از درختان سرو آن است. نگاهی اجمالی به درختان نشان می‌دهد که درختان سرو آن هم سن نبوده و از چند کلاسه سنی برخوردارد هستند. مسن‌ترین درختان آن را ۴۷۰ سال سن برآورد کرده‌اند که برای این گونه (Cupressus sempervirens var. fastigiata) قابل توجه می‌باشد.
مدیریت گذشته باغ تا چند دهه گذشته با توجه خاصی که به این باغ می‌شده است بسیار عالی بوده است. آب که در منطقه کاشان یک عامل اصلی برای استقرار و پایداری درختان غیر بومی محسوب می‌شود به حد کافی در اختیار بوده و توجهی که حاکمان به پایداری آن می‌نمودند موجب شده است تا ضمن تأمین آب کافی، با تقویت پیوسته خاک این باغ، بر رشد و شادابی آن افزوده شده و به عنوان یک باغ ایرانی همواره زبانزد باشد. وجود طبقات سنی مشخص در بین درختان نیز ثابت می‌کند که حاکمان وقت به طور منقطع در صدد ترمیم و گسترتش فضای سبز آن بوده‌اند. بررسی رشد دوایر سالیانه سه پایه از درختان خشک و قطع شده که بر روی کنده این درختان انجام شد نشان می‎دهد که کاهش رشد قطری که نتیجه ضعف فیزیولوژی درختان است عملاً از حدود دو دهۀ قبل آغاز شده است و در زمان مرگ درختان (سال ۱۳۸۵) به حداقل خود رسیده است.

تنوع گونه‌ای در این باغ بسیار کم است گونه‌ غالب آن را سرو شیراز (Cupressus sempervirens var. fastigiata) تشکیل می‌دهد و همراه آن در برخی نقاط به صورت ردیفی بید، چنار، تک پایه‌هایی از زیتون تلخ و . ……. تشکیل می‌دهند
متأسفانه رسیدگی‌های پیوسته‌ای که در طول زمان از این درختان به عمل آمده است آنها را تا حدودی نسبت به تنش‌های محیط حساس نموده به عبارت دیگر درختانی ناز پرورده شده‌اند که تحمل آنها نسبت به تغییرات محیطی پایین آمده است.

وضعیت فعلی فضای سبز باغ فین کاشان
اشاره شد به دلیل رسیدگی‌های پیوسته‌ای که طی چند قرن گذشته بر درختان این باغ اعمال شده است آنها را تا حدودی نسبت به استرس‌های محیطی حساس نموده است. طی دهة گذشته تا قبل از سال ۱۳۸۶ سه پایه از درختان این باغ با قطر یقه ۳۰ الی ۶۰ سانتیمتر خشک شد و این شروع یک زنگ خطر برای سایر درختان به‎شمار آمد. به‎منظور جلوگیری از ادامه این خشکیدگی‌ها تصمیم بر آن شد تا یک بررسی بر روی وضعیت باغ انجام شود و مطالعه‌ای که انجام شد ضرورت تقویت خاک عرصه باغ را در اولویت کار قرار داد.
شرایطی که فعلاً بر باغ حاکم است نشان می‌دهد مطالعه اولیه که تصمیم‎گیری‌ها بر آن استوار شده است کامل نبوده در نتیجه اقداماتی که در باغ صورت گرفته موجب شده است تا ضعف بیشتری بر درختان مستولی و بروز سرمای بی سابقه سال ۱۳۸۶ موجب خشک شدن بسیاری از درختان سرو این باغ کهن ایرانی گردد.

کاستی‌ها و اشتباهات
مهمترین کاستی: همواره در تحقیقات و کتابهای مختلف آمده است که ریزش برگ درختان سوزنی برگ و تخمیر کند آن که با تولید اسید ترش همراه است موجب پایین آمدن pH خاک و اسیدی شدن آن می‌گردد. از نحوة مدیریتی که سده‎های گذشته بر این باغ اعمال می‌شده سابقه مکتوبی در دست نیست ولی گفته‌ می‎شود زراعتی که در بخش‎هایی از باغ صورت می‎گرفته لازمة آن شخم و دادن کود (کود دامی) بوده که عموماً در باغ انجام می‌گرفته است. یا چنین شیوه‌ای بخشی از برگهای فلسی درختان سرو به طور پیوسته هر سال با خاک مخلوط شده و با شخم و کودهی و سایر فعالیت‎های زراعی شرایط پوسیدن آنها فراهم می‌شده است. به همین قرار بوده که وقتی دوایر رویشی سه درخت قطع شده را بررسی می‌کنیم طی دهه‌های گذشته نسبت به دو دهة اخیر از رشد بیشتری برخوردار بوده‌اند.

اشتباه اول آهک‌زنی در جوی‌های آب‌رسانی:
در گذشته و سده‌های قبل آهک‎زنی جوی‌ها مرسوم نبوده و پاک کردن آنها به صورت فیزیکی انجام می‎گرفته در نتیجه آبی که وارد جوی‌ها می‌شده بدون کوچکترین تغییری به پای درختان می‌رسیده است.
آهک‌زنی در جوی‌ها به منظور جلوگیری از ایجاد جلبک بر سطح کاشی‎ها موجب می‌شود تا به طور پیوسته مقداری از آهک مصرفی در آب محلول شده (به صورت بیکربنات کلسیم) و مقداری به صورت معلق (به صورت کربنات کلسیم) به پای درختان منتقل شود.
نظریه اول: انتقال آهک به دو صورت اشاره شده موجب می‌شود تا مقداری از اسید ترش تولید شده (بر اثر تجزیه کند برگ‎های درختان) خنثی شود و اسیدیته خاک در حالتی متعادل باقی بماند.
نظریه دوم: مقدار آهک منتقل شده به پای درختان بیش از مقدار اسید تولید شده بوده و همواره موجب قلیایی‌تر شدن خاک بستر درختان شده است.
نظریه سوم: مقدار اسید تولید شده بیش از مقدار آهکی است که به پای درختان حمل شده در نتیجه روند اسیدی شدن خاک هرچند با کندی ولی ادامه یافته است. نتایج آزمایش خاک‎شناسی باغ قبل از اقدامات دریافت نشد تا شدت اسیدی یا قلیایی بودن خاک بستر درختان بررسی شود. به هر حال جهت کسب اطلاعات کامل از روند تغییرات pH و رسوب آهک در خاک بستر درختان (در نقاطی که خاک رویین برداشت و حمل نشده است) لازم است با گرفتن نمونه‌های شاهد از باغ و حومه باغ با تکرار کافی و فواصل مختلف از درختان در قالب یک طرح بررسی شود.
نکته‎ای که جا دارد به آن اشاره شود آهک دوست بودن درختان سرو شیراز است. این گونه در رویشگاه‎های طبیعی خود در نقاطی استقرار یافته است که میزان آهک در خاک به اندازه‎ای است که جزء خاک‎های آهکی محسوب می‎شود از این رو انتقال آهک به پای درختان تا زمانی که مقدار آن به حد بحرانی برای سرو نرسد به آن آسیبی نخواهد رساند (پایه‎های سرو موجود در تنگ خرقه رسول فارس و حسن آباد جاده چالوس (همراه زربین) به صورت طبیعی بر روی خاک‎های آهکی استقرار یافته‎اند).

اشتباه دوم هرس درختان سرو شیراز
زیبایی درختان سرو شیراز، سرو ناز و زربین در این است که با شاخه‌های سبز خود تنه اصلی را از سطح خاک تا راس آن پوشش دهد. مدیریت درختان با این تفکر طی قرن‌ها در باغهای قدیمی ایرانی و حتی در دیگر نقاط جهان انجام می‌شده است. اگر نگاهی به درختان سرو قدیمی مانند سرو ابرقو، سرو سنگان، سرو منجیل و صدها سرو کهنسال دیگر داشته باشیم، در تمام موارد این درختان بدون هرس شاخه‌های پایینی خود نگهداری و مدیریت شده‌اند. متأسفانه طی یکی دو دهة اخیر بر حسب سلیقه‌ای شخصی و غلط اقدام به هرس شاخه‌های جانبی درختان گاهی تا ارتفاع ۶ متر شده است که بروز دو پدیده نا خوشایند حاصل آن بوده است.
الف: با هرس شاخه‌های جانبی درختان سرو، حجم سبزینه و سطوح سبزی که ایجاد شده بود از بین رفت و در نظر بازدید کنندگان اولین چیزی که جلوه می‌نماید ستونهای چوبی عریانی است که به صورت ردیفی در پی یکدیگر قرار گرفته‌ و فضایی بی روح را به باغ زیبای فین داده‌اند. چون خود (نگارنده) از حدود ۵۰ سال پیش به طور مکرر از این باغ دیدن کرده‌ام این تغییر نامأنوس و ناپسند را به وضوح حس می‌کنم.
ب: با جذبی که ریشه این درختان دارند با حذف شاخه‌های جانبی بخشی از فتوسنتز گیاه کاسته شده که به طور مطمئن تأثیر محسوسی در رشد قطری و حجمی درختان داشته است. از طرف دیگر با حذف بخش عمده‌ای از شاخه‌های جانبی فشار رویش به شاخه‌های رأسی درختان منتقل شده و موجب شده است تا درختان نسبت به حالت عادی از ارتفاع بیشتری برخودار شوند. رشد ارتفاعی بیشتر درختان به این معنی است که برآیند نیروهایی که بر درختان وارد می‌شود در ارتفاع بالاتری قرار گیرد در نتیجه در منطقه بادخیز کاشان خطر شکسته شدن درختان بشدت افزایش یابد (مواردی از شکسته شدن سرشاخه و یک مورد تنه در دو سال اخیر مشاهده شده است).

هرس نابجا و برهنه کردن تنه درختان از پوشش سبز و شدت خشکیدگی درختان سرو
ج: نکته دیگری که در ارتباط با هرس شاخه‌های پایینی درختان سرو به عنوان یک نکته منفی از آن می‌توان نام برد از بین رفتن آشیان اکولوژیک پرندگان ساکن و مهاجر است. بسیاری از پرندگان همچون گنجشک و سار در فصل پاییز و زمستان به صورت انبوه در فضای بین شاخه‌های فشرده و پیوسته پایین درختان سرو پناه می‌گیرند تا از گزند سوز و سرما در امان باشند با هرس شاخه‎های پایینی درختان این آشیان اکولوژیک پرندگان از بین رفته است. (نمونه شاهد پناه گرفتن صدها سار و گنجشک در میان شاخه‎های انبوه درختان سرو موجود در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور در فصل پاییز و زمستان)

اشتباه سوم مفروش کردن تمامی و یا بخشی از محیط طوقه درختان با مصالح ساختمانی
از اشتباهاتی که به طور مکرر در اغلب پارک‌ها و فضاهای سبز ایجاد شده در محیط شهری رویت می‌شود بتن، سنگ و سیمان و استفاده از سایر مواد مصالح ساختمانی برای پوشش دادن مسیر‌های عبور و مرور بازدید کنندگان است. با چنین دیدگاه و تفکری که فقط به کم هزینه بودن و ایجاد شرایط مناسب برای عبور و مرور افراد توجه می‌شود هموار بیشترین آسیب متوجه درختانی می‌گردد که در حاشیه مسیرهای عبور و مرور کاشته شده‌اند. بی‌توجهی به شرایط زیستی درختان گاهی تا جایی پیش می‌رود که تا طوقه درخت را با مصالح ساختمانی پوشش می‌دهند بدون آنکه به نیاز تغذیه‌ای و تنفس ریشه درختان توجهی شده باشد. درختان پر توان و یا درختان کم توقع با مقاومت و یا سازش دادن به خود به این شرایط با سختی به حیات خود ادامه می‌دهند ولی درختان حساس در مدتی که عموماً کوتاه است دچار ضعف و مرگ می‌شوند. درختان مقاوم و سازگار اغلب با رشد قطری تنه و ریشه‌های خود محیط را کم کم تغییر داده و باعث متلاشی شدن بتن و سنگ‌های به‌کار برده شده می‌شوند. در کشور‌های اروپایی با هزینه‌ای نه چندان زیاد با ایجاد شبکه‌های فلزی مناسب هم مسیر را برای تردد عابرین مناسب می‌کنند و هم شرایط زیستی گونه‌های درختی را در حد مطلوبی نگهداری می‌کنند.

اشتباه چهارم استفاده از چال کود جهت تقویت خاک محیط درختان سرو:
درختان سرو از جمله گونه‌هایی هستند که ریشه‌های سطحی فراونی دارند و در خاک‎های زراعی و حاصلخیز بیشترین گسترد‎گی ریشه‌های مویینه آنها که در جذب مواد غذایی و آب شرکت می‌کنند در ۴۰ سانتیمتری خاک رویین قرار دارد. با این توضیح استفاده از چال کود با ابعادی و روشی که در این باغ انجام شده است (عمق متوسط ۱ متر، طول ۵/۱ متر و عرض ۷/۰ متر به طور یقین هیچ نقشی در تأمین کمبود مواد غذایی درختان سرو ندارد، زیرا در شرایطی که عرصه به صورت غرقابی آبیاری می‌شود عمده مواد موجود در کودهای استفاده شده همراه آب شسته شده و به اعماق چاله در عمق ۱ متری منتقل می‎شود و هرگز توسط ریشه ‌درختان سرو جذب نخواهند شد. مقدار محدودی از ریشه‌های درختان سرو که به سمت چال کودها در سطح منتشر می‌شوند نیز با رسیدن به چال کودها متوقف می‌شوند زیرا به دلیل خالص بودن کود دامی (عدم مخلوط شدن با خاک) و افزوده شدن مقدار متنابهی کود شیمیایی به آن از فشار اسمزی بسیار بالایی برخوردار بوده و ریشه درختان سرو قادر به توسعه و جذب مواد غذایی مورد نیاز در آن نخواهند بود. با گذشت زمان و آبیاری مکرر و هفتگی عرصه، مواد موجود در این چال کودها از سطح به عمق آن منتقل شده و از دسترس درختان سرو خارج می‌شوند. ضمن آنکه حفر چال کودها بخشی از ریشه‌های مویینه و اصلی درختان سرو را نیز از بین برده و قدرت جذب آنها را کاهش داده است.

اشتباه پنجم (بزرگترین اشتباه) برداشت و حمل ۳۰ سنتیمتر خاک بستر محیط کاشت درختان سرو:
بزرگترین اشتباهی که در این باغ صورت گرفته است برداشت حجم قابل توجهی از خاک سطحی آن و انتقال آن به بیرون از باغ است. این اشتباه از چند جنبه آسیب جدی به درختان باغ وارد کرده است که با ضعف فیزیولوژی که طی دو دهة اخیر بر درختان حادث شده و بروز سرمای بی سابقه سال ۱۳۸۶ همسو شده و موجب شده است تا تعداد کثیری از درختان باغ با سنی بین ۲۰ تا حدود ۱۰۰ سال خشک شده و یا بین ۲۰ تا ۸۰ درصد آسیب ببینند. اشاره شده آسیب وارد شده به باغ از جنبه مختلف صورت گرفته است.
الف: ساختار ریشه گونه‌های خانواده سرو (Cupressaseae) عموماً شامل دو بخش مشخص است بخش ریشه اصلی و عمودی آنها که در خاک‌های مختلف توسعة متفاوتی دارند. معمولاً برای جذب رطوبت و استقرار گیاه به طور عمودی پایین رفته و نیاز درختان را تأمین می‌نماید. بخش ریشه‌های سطحی نقش عمده‌ای در جذب رطوبت و مواد غذایی برای گیاه دارند. این بخش زمانی که درختان سرو در خاک‌های حاصلخیز و با رطوبت کافی کاشته شده باشند در محدودة تاج پوشش درخت گسترش یافته و نیاز درخت را از این سطح تأمین می‌نمایند. زمانی که درختان سرو در خاک‌های فقیر و کم رطوبت کاشته شوند فعالیت ریشه‌های عمودی آنها برای جذب رطوبت بیشتر شده و ریشه‌های سطحی آنها برای جذب مواد غذایی گسترش بیشتری می‌یابند. با چنین خصوصیاتی در شمال ایران که درختان در جلگه کاشته می‌شوند به دلیل حاصلخیزی خاک و رطوبت کافی، ریشه محدودی تولید می‌کنند بر همین اساس در سال‌هایی که در شمال برف سنگینی می‌بارد تعداد زیادی از درختان سرو ریشه کن می‌شوند (ریشه‌کن شدن چند هزار اصله سر شیراز و زربین در زمستان سال ۱۳۷۱ بین نور و چمستان و بین نوشهر و چالوس).
با توصیف بیان شده، برداشت خاک سطحی از نیمی از سطح باغ فین تا عمق ۳۰ سانتیمتری (گاهی تا ۴۰ سانتی‌متر) موجب شده است تا حجم قابل توجهی از ریشه درختان سرو قطع و همراه خاک از عرصه خارج شود. به عبارت دیگر درختان سرو بیش از نیمی از ریشه‌های مویینه خود را که وظیفه جذب آب و مواد غذایی را داشتند از دست دادند و فاجعة اصلی خشک شدن درختان سرو این باغ با شدت بسیار زیاد از اینجا آغاز شد (تفاوت مشخص بین نادر بودن درختان خشک شده در بخشی از باغ که خاک برداری نشده و درختان خشک فراوان در قسمت خاک‌برداری شده). نا گفته نماند دوباره لازم است اشاره گردد که ضعف فیزیولوژی درختان که از گذشته بر آنها ظاهر شده بود و سرمای سال ۱۳۸۶ مزید بر علت شده و آسیب وارد شده به درختان را به نهایت رسانده‌ است.

ب: عارضه دیگری را که برداشت خاک سطحی باغ پیش آورده ضعیف‌تر نمودن خاک بستر باغ است. مطالعات نشان داده است که بیشترین مقدار میکروارگانیسم‌های خاک در ۲۰ سانتیمتری خاک سطحی قرار دارند. این میکروارگانیسم‌ها در تجزیه مواد آلی و همزیستی با درختان و گیاهان در جذب مواد غذایی نقش مؤثری دارند. بررسی که در اروپا طی دهة ۱۹۹۰ انجام شد نشان داد با برداشتن فقط ۵ سانتیمتر از خاک سطحی ۳۰ الی ۵۰ درصد محصول زراعی کاهش می‌یابد (دکتر مهدوی سخنرانی در تالار مؤسسه ۴/۲/۱۳۸۸). با این توصیف ضروری است خاک حمل شده به محل خو باز گردانده شود و به منظور تقویت آن به شیوه‌هایی که بعداً اشاره خواهد شد عمل شود.
ج: مشکل دیگری که در آینده بیشتر نمود خواهد کرد سست شدن بن درختان با برداشته شدن خاک سطحی است. به هر حال ۳۰ سانتی‌متر خاک در هر مترمربع حدود ۴۰۰ کیلوگرم وزن بر ریشه‌های درختان وارد می‌نماید و موجب پایداری بیشتر درختان می‌شود. رسم است برای درآوردن درختان ابتدا اقدام به برداشتن خاک محیط درختان می‌کنند تا با این عمل با حذف ریشه‌های جانبی و سبک کردن وزن وارد بر ریشه درختان، با فشار کمتری بتوان درختان را از خاک خارج نمود. این اتفاقی است که برای کلیه درختان در نیمی از باغ فین پیش آمده و خطر باد افتادگی آنها را افزایش داده است.
با توصیف بیان شده اگر بخواهیم عوامل مؤثر بر خشک شدن درختان را در باغ فین کاشان علت‌یابی نماییم، بیشترین تأثیر را برداشتن خاک سطحی و حمل آن به خارج از باغ داشته است. پس از آن رها نمودن باغ برای مدت طولانی و عدم تقویت و اصلاح فیزیکی خاک آن بوده است. پس از آن به ایجاد چال کود در فاصله دو متری درختان می‌توان اشاره کرد. کمترین سهم را در خشک شدن درختان به سرمای بی سابقه در این شهر می‌توان نسبت داد. موارد دیگری همچون هرس درختان (بدون استفاده از چسب پیوند باعث کاهش فشار مکش آب و مواد غذایی از ریشه به سمت تاج شده است)، بستن درختان با سیم بوکسل (احتمال آسیب به پوست درختان و کمر شکن شدن آنها) و در برخی نقاط متراکم کاشته شدن درختان (در برخی ردیف‌های درختکاری فاصله درختان کمتر از ۲ متر است که رقابت ریشه‌ای زیادی را در بین آنها بوجود آورده است) نیز از دیگر عوامل موثر بر روند ضیعف شدن درختان هستند.

فاجعه در کمین است
خشک شدن تعداد کثیری از درختان باغ فین اتفاقی است که پیش آمده و به یقین هیچ یک از مدیران دو دهة اخیر این پارک قبول نخواهند کرد که در کار خود قصور کرده‌اند و کارشناسی که بدون دید علمی دستور هرس درختان را داده و یا کارشناسی که برنامه برداشت و حمل خاک رویین باغ را داده هرگر مؤاخذه نخواهند شد. ولی از نگاه کارشناسان و گردشگرانی که از خارج از کشور این باغ را بازدید می‌کنند بر جامعة علمی کشور ما چگونه می‌نگرند. درختانی را که گذشتگان ما با علم و تکنولوژی و رسانه‌های علمی آن زمان که یک صدهزارم امروزه نبوده با عالی‌ترین کیفیت برای قرن‌ها حفظ کردند و ما امروز با علوم و تکنولوژی و ارتباطات قرن بیست ویکم آن را در مدت ۱۰ الی بیست سال از دست دادیم. مسئولیت این آبروی از دست رفته بر گردن کیست؟ در دنیا افتخار ملی در عرصه منابع طبیعی طی سدة اخیر در اختیار داشتن چندین باغ ایرانی و درختان کهنسال بوده که یکی یکی با ضعف مدیریت در حال نابودی هستند و اگر با این روند پیش رویم دیری نخواهد گذشت که این مختصر اندوخته بجا مانده را از دست خواهیم داد. اگر از امروز و از همین لحظه به فکر چاره نباشیم در آینده‌ای که دور نخواهد بود برای آنچه امروز داریم و از دستشان خواهیم داد افسوس خواهیم خورد.
و اما فاجعة‌ دیگری در کمین است که باید خیلی سریع برای آن چاره اندیشی نماییم. درختانی که با شرح بیان شده خشک شده‌اند هر یک می‌توانند در آینده‌ای نزدیک (کمتر از ۵ سال) فاجعه‌های مکرری را ببار آورند. درختانی که خشک شده و دچار مرگ شده‌اند در مقابل قارچ‌های ساپروفیت موجود در خاک توان هیچ گونه مقاومتی را ندارند. امروز که بیان این فاجعه پیش روی در حال تحریر است قارچ‌های ساپروفیت با تنوع گونه‌ای بسیار بالا در حال تجزیه بافت لیگنینی و دیگر مواد موجود در ریشه این درختان هستند. ابتدا در طول کمتر از ۲ سال ریشه‌های با قطر کمتر از ۲ میلیمتر تجزیه شده و همزمان میسلیموم‌های این قارچ‌ها بافت‌های چوبی ریشه‌های قطور تر را تجزیه می‌کنند. در طول ۵ سال از تار پود محکم ریشه این درختان در خاک مختصر بافت چوبی تجزیه شده باقی می‌ماند که یارای نگهداری بخش هوایی درختان را نخواهد داشت. به این ترتیب با وزش بادهای تند این درختان یکی یکی سرنگون خواهند شد. با وزنی که بخش هوایی این درختان دارند به ابنینه موجود، افرادی که با هدف‌های مختلف به این باغ آمده‌اند و سایر درختان موجود آسیب جدی وارد خواهد نمود. حال تصور کنیم یک گردشگر خارجی بر اثر سقوط یکی از این درختان دچار جراحت شود ضربه‌ای که اکوتوریسم این مملکت خواهد خورد تا مدت‌های طولانی جبران پذیر نخواهد بود.

پیشنهادات:
الف: مهمترین اقدامی که لازم است در سر لوحة کار قرار گیرد حذف کلیه درختان خشک در سطح باغ است. بررسی درختان بخصوص در ناحیه‌ای که خاک بستر آن دست نخورده باقی مانده است نشان داد عموم درختانی که بر اثر سرمای زمستان سال ۱۳۸۶ دچار آسیب شده‌اند شروع به باز سازی خود نموده‌اند. در بخشی که خاک آن دستخورده و به خارج از باغ حمل شده تک درختانی مشاهد می‌شود که به مقدار مختصری شروع به باز سازی تاج از بین رفته خود نموده‌اند. پیشنهاد می‌شود تا پاییز سال ۱۳۸۸ به درختان خشک و نیمه خشک فرصت بازسازی داده شود. در صورتی که تا آن زمان تغییر در درختان خشک حاصل نشد مرگ آنها قطعی و لازم است قطع و ریشه‌کن شوند. درختانی که باز سازی خود را آغاز نموده‌اند حفظ و خاک محیط آنها به شرحی که بیان خواهد شد تقویت و اصلاح گردد.
ب: در بخشهای میانی این گزارش اشاره شد در نیمی از سطح باغ خاک عرصه تا عمق ۳۰ سانتی‌متری برداشت و به بیرون از باغ حمل شده است. از دست رفتن خاک رویین این باغ ضعف عمومی گسترده‌ای را بر عرصه باغ تحمیل کرده است که اصلاح آن زمان بسیار طولانی را طلب می‌کند. ضمن آنکه برداشته شدن این خاک عوارض اشاره شده را نیز کماکان به دنبال خواهد داشت. ترجیح داده می‌شود خاک حمل شده از باغ اگر در دسترس ‌باشد همان خاک به باغ برگردانده شود در غیر این صورت خاک زراعی زنده که فعالیت کشاورزی در آن به طور پیوسته صورت می‌گیرد و محدودیت شوری و … نداشته باشد به باغ حمل شود و تا سطح ابتدایی باغ، خاکریزی شود. ضمناً پس از یک آزمایش خاک‌شناسی دقیق با افزودن کود دامی‌ و در صورت کمبودهای خاص با افزود کود شیمیایی مناسب خاک عرصه تقویت گردد و به‌صورت دو سالانه با افزود کود دامی به میزان ۳ الی ۵ کیلوگرم کود دامی پوسیده در هر مترمربع و شخم سبک (توسط نیروی کارگری بیل‌زنی تا عمق ۱۵ سانتی‌متری) کود توزیع شده با خاک مخلوط شود.
ج: پس از حذف درختان سرو کاملاً خشک شده برای اصلاح محیط بی روح ایجاد شده نسبت به کاشت نهال سرو در نقاط خالی ایجاد شده اقدام گردد. ترجیح داده می‌شود از درختان قدیمی بذر مورد نیاز تهیه و نهال تولید شود. نهال‎های دو ساله مناسب انتقال به نقاط خالی باغ خواهند بود.
د: با توجه به آسیبی که بتن نمودن مسیر‌های تردد بازدید کنندگان به درختان وارد می‌کند و عکس‌العمل زیستی درختان که با رشد قطری خود موجب متلاشی شدن مصالح به کار برده شده می‌گردد پیشنهاد می‌شود با با الهام گرفتن از کاری که در شهر هامبورگ انجام شده است. مسیر‌های تردد به نحوی تغییر داده شود که که ضمن ایجاد شرایط زیستی مناسب برای درختان، از آسیب رسیدن به مصالح به‌کار برداری شده جلو گیری شود.

همان طور که لابد بسیاری از دوستان علاقه‌مند به میراث طبیعی و کهن‌زادبوم‌های تاریخی وطن می‌دانند، اخیراً بلایی بر سر پوشش‌های درختی زیبای باغ فین کاشان آمده که حقیقتاً تأسف‌برانگیز است. به همین دلیل هیأتی کارشناسی از سوی بخش تحقیقات جنگل مؤسسه متبوع عازم منطقه شده که به زودی گزارشی از آن را در این تارنما انتشار خواهم داد.
اما تا آن هنگام می‌خواستم توجه خوانندگان عزیز مهار بیابان‌زایی را به دیدن این دو تصویر جلب کنم که به اندازه‌ی کافی، زنهاردهنده، تأسف‌بار، برانگیزاننده‌ی خشم و سرخ‌کننده‌ی صورت است!

تصویر نخست: مفروش کردن محیط درختان با سنگ و سیمان (باغ فین)
تصویر دوم: استفاده‌ای هوشمندانه و بسیار زیباشناسانه از شبکه‌ی فلزی در مسیر تردد عابرین ( شهر هامبورگ)

آیا لازم است تا چیز دیگری را به این دو تصویر اضافه کنم؟ (حقا که این چیز چقدر در خودش حرف دارد … به قول ناپلئون: بهتر است چیزی باشی تا کسی باشی!)

همان طور که پیش‌تر هم بارها اشاره کرده‌ام، هیچ صندوق ارزی، مانند بیابان‌ها نمی‌تواند برای ایرانیان پایدار، فربه و سرشار از رفاه و شوکت باشد. لیکن از آنجا که اخیراً عده‌ای معلوم‌الحال عربی و غیر عربی از نوع ریزگرد و ماسه و ریگ و خار و خاشاک امان آسمان و زمین ایران را بریده‌اند، ممکن است خدای ناکرده این شبهه بوجود آید که بیابان‌ها چیزی جز «دشنام پست آفرینش» نیستند!
از همین رو، خواندن این خبر را که حکایت از راه‌اندازی بزرگ‌ترین و حیرت‌انگیزترین نیروگاه خورشیدی جهان در قلب صحرای آفریقا است، به شدت توصیه می‌کنم. نیروگاهی که قرار است کلید اجرایی شدن سرمایه‌گذاری هنگفت ۵۰ میلیارد یورویی اروپایی‌ها در صحرای آفریقا را بزند و نشان دهد که عزم اتحادیه‌ی اروپا برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی تا چه اندازه جدی است.
فقط امیدوارم که این فرصت استثنایی را نیز مانند بقیه فرصت‌ها نسوزانیم و تا تنور داغ است، در اندیشه‌ی بالفعل کردن کارمایه‌های بالقوه‌ی بیابان‌ها و کویرهای خویش برآییم و البته یاد بگیریم که:
بد نگوییم به مهتاب اگر تب داریم!

گزارش گابریل گیت هاوس، خبرنگار بی بی سی در بغداد را حتماً بخوانید. گزارشی که اذعان می‌دارد، بشر دوپا علاوه بر راه‌های فراوانی که به طور مستقیم و غیر مستقیم برای تخریب محیط زیست به کار می‌برد، اینک مستقیم‌تر از هر زمان دیگری به طبیعت اعلام جنگ داده و خاک بر سر خودش می‌ریزد.

توضیح ضروری: در هنگام خواندن این گزارش مواظب پرتاب کلوخ‌های نادانی باشید!

روز گذشته، دولت عراق شدیداً به کاهش حجم آب ورودی رودخانه فرات به کشورش اعتراض کرد و آن را بر خلاف مصوبه و توافق پیشین بین سه کشور ترکیه، سوریه (که آب فرات نخست از آن دو کشور می گذرد و سرچشمه می‌گیرد) و عراق دانست. گزارش‌ها حکایت از آن دارد که به جای ۵۷۰ متر مکعب بر ثانیه که در ماه گذشته وارد خاک عراق می‌شد، هم‌اکنون دبی ورودی آب فرات به عراق در ایستگاه حسبیه در مرز سوریه فقط ۲۵۰ متر مکعب در ثانیه است! این در حالی است که طرف ترک تعهد کرده بود تا ماه ژوئیه این میزان را به ۷۵۰ متر مکعب بر ثانیه افزایش دهد!

به هر حال، به باور نگارنده، دولت ایران نیز باید وارد ماجرا شده و از عراق حمایت کند. زیرا کاهش حق‌آبه‌ی فرات به معنی گسترش خشکی در بین‌النهرین و تالاب هورالعظیم است که دود آن – بخوان خاک آن – مستقیماً به چشم هموطنان عزیزمان در خوزستان و ایلام و بوشهر و … می‌رود.
بنابراین، اگر نمی‌خواهیم تا سال آینده روزهای بیشتری را در تهران به دلیل هجوم دوباره‌ی خس و خاشاک و گرد و غبار و بقیه متعلقات آن تعطیل کنیم، بهتر است که از همین حالا قاطعانه‌تر و خردمندانه‌تر عمل نماییم.
نکته‌ی تأمل‌برانگیز در این میان، آن است که استحصال آب‌های مرزی و تغییر مسیر رودخانه‌ها در غرب و شرق کشور در شمار اولویت‌های وزارت نیرو و برنامه ۵ ساله پنجم هم قرار دارد که به نظر نهایت کم‌لطفی به ملاحظات زیست پایدار است. بنابراین، وزارت نیرو هم باید پروژه تغییر مسیر آب سرشاخه‌هایی را که به عراق می‌ریزد (به بهانه تأمین آب آذربایجان غربی) متوقف کند تا بتواند در مذاکرات با طرف افغانی و ترک دست بالا را داشته باشد.
بار دیگر تأکید می‌کنم: بحران ریزگردها ثابت کرد که دیگر دوره‌ی «چاردیواری، اختیاری» گذشته و برای حفظ پایدار همین چاردیواری باید بکوشیم تا جهانی بیاندیشیم و منطقه‌ای عمل کنیم و حقیقتاً نشان دهیم که ملاحظات محیط زیستی وفادار هستیم.
یادمان باشد که خسارت ناشی از خشکی هامون به ۶۰۰ میلیارد تومان در سال می‌رسد؛ کاری نکنیم تا به قانون زمین بیشتر از این بربخورد و با بروز فاجعه‌ای جبران‌ناپذیرتر در غرب و جنوب غرب کشور، ابعاد این خسارت نیمی از تولید ناخالص ملی‌مان را به هدر دهد.

در همین باره:
- پایان نشست سه جانبه بغداد
- Contractor allegedly supplied tainted water to Iraq base
- Turkey lets more water out of dams to Iraq – MP
- ترکیه میزان انتقال آب فرات به عراق را افزایش می دهد
- سوریه خواهان افزایش سهمیه آب رود فرات از ترکیه شد (به این می‌گویند: چراغ سبز برای آغاز جنگ آب)!

اشک‌های طبیعت، نام تارنمایی است که مرضیه ناظری، خبرنگار سختکوش ایسنا در خراسان مدیریت خواهد کرد. ناظری خود از جمله‌ی انسان‌هایی است که در مصیبت غم‌های وارد شده بر طبیعت وطن، اغلب چشمانش خیس می‌شود و دلش می‌لرزد. یادم نمی‌رود که در نخستین ملاقاتم با او در دانشکده‌ی محیط زیست دانشگاه فردوسی مشهد، پس از پایان سخنرانی‌ام برای مصاحبه به نزدم آمد، آن هم با چهره‌ای متأثر و چشمانی خیس از شنیدن دردها و رنج‌های طبیعت وطن که به آنها – در آن سخنرانی – اشاره کرده بودم …
اینک او می‌خواهد به خاطر مادرش – زمین – از طبیعت بنویسد و مانند سربازی فداکار و عاشق از مواهب ناب سرزمین مقدس مادری‌اش پاسداری کند تا دیگرباره سبزینگی را به وطن بازگرداند …
مرضیه در نخستین یادداشتش می‌نویسد: «من ایمان دارم…که یک گوشه از دل همه آدم‌ها متعلق به طبیعت است؛ اما این دوستی گاهی در هیاهوی زندگی شهری، چهاردیواری‌های محدود آجری، عادت‌های تکراری و وابستگی‌هامان به ماشین و رفاه و تکنولوژی گم می‌شود … این دوستی با ارزش را خیلی راحت معامله کرده‌ایم – نه؟!»
او آمده است تا یادمان اندازد که ارزان نفروشیم این دوستی سبز را …
ورودش را به دنیای سبز وبلاگستان فارسی تبریک می‌گویم و برای او و عشق پاکش، آسمانی آبی بر بلندای سرزمینی سبز را آرزو می‌کنم. سرزمینی که در آن تمامی زیستمندانش از حرمتی سزاوارانه برخوردار خواهند بود.

در آغازین برگ از دفتر سبز اشک‌های طبیعت می‌نویسم:
همه‌ی موفقیت‌های این دنیا از سخت‌کوشی و باور حاصل می‌شود … پس یادمان باشد: «شکست خوردن در مسیر ابتکار، بهتر از پیروزی در تقلید است.»

یکی از هموطنان فرزانه‌ام که در لبنان روزگار گذرانده و مشغول پژوهش و علم‌آموزی است، اخیراً تارنمایی را به نگارنده معرفی کرد که دریغم آمد این دانستگی را با خوانندگان عزیز مهار بیابان‌زایی به اشتراک نگذارم. حامد بهشتی برایم نوشته است که استاد ایشان در دانشگاه آمریکایی بیروت، آقای دکتر Rami Zurayk نویسنده این تارنماست؛ تارنمایی که دغدغه‌ی اصلی‌اش طبیعت و مدیریت منابع طبیعی است.

جالب این که اگر نام ایران را در موتور جستجوگر این تارنما وارد کنید، مطالب متنوعی ظاهر می‌شود که نشان از گستردگی بینش یا موضوعات مد نظر صاحبش دارد.
یکی از لینک‌های تأمل‌برانگیزی که در این تارنمای علمی مشاهده کردم، مسأله‌ی بیابان‌زایی در عراق بود که اشاره داشت به آن که جریان سدسازی در عراق و کشاورزی در ایران آن را تشدید کرده و می‌کند!

متأسفانه متن اصلی به زبان عربی است که امیدوارم دوستانی که به زبان عربی تسلط دارند، بتوانند برگردان کاملی از این مقاله را ارایه دهند. اما به هر حال، این موضوع نشان می‌دهد که ظاهراً طرف عراقی هم، همان اندازه که ما به دلیل خشک کردن هورالعظیم از او ناراضی هستیم، از همسایه‌ی شرقی‌اش ناراضی است!

کرج؛ دومین کلان‌شهر بزرگ استان تهران و یکی از ۱۰ ابرشهر ایران است که به دلیل رشد شتابناک آن در طول یک دهه‌ی اخیر، شاید بتوان آن را ناپایدارترین سکونت‌گاه کشور نامید؛ سکونتگاهی که به درستی از آن با عنوان «ایران کوچک» نام برده می‌شود. در کرج می‌شود ردپای هر قوم و نژاد ایرانی را یافت و پیروان هر مذهب و آیینی را مشاهده کرد که در کنار یکدیگر می‌زیند. کرج، شهرستانی است دیرینه با قدمتی چند هزارساله که اینک در آن اقلیتی با محل تولد کرج در شناسنامه روزگار می‌گذرانند (می‌گویند: هیچ زبانی در ایران وجود ندارد که نماینده‌ای از آن را نتوان در کرج یافت!).

و همین نکته، شاید یکی از کلیدهای بی‌توجهی به این شهر مهم ایران باشد؛ شهری که با ۱۶۲ کیلومتر مربع وسعت، به سرعت می‌رود تا ردپای بوم‌شناختی‌ (اکولوژیک) فربه‌اش، همه‌ی کارمایه‌های پیدا و پنهان مخروط افکنه‌ی پرآب‌ترین رودخانه‌ی البرز جنوبی را در خود ببلعد. با این وجود، ظاهراً آنچنان که باید شهروندان میلیونی کرج تعلق خاطر چندانی به حفظ موجودیت و شادابی شهرشان نشان نمی‌دهند!

واقعاً چه کسی فکر می‌کرد که ممکن است سرنوشت سکونت‌گاهی که در خوش آب و هواترین بخش از دامنه‌های جنوبی البرز واقع شده و در طول میلیون‌ها سال، همواره از موهبت جاری رودخانه‌ی کرج بهره‌مند بوده، چنین تار و غمبار شود؟

رودخانه‌ای که در آخرین هفته‌ی تیر ۱۳۸۸ دوباره از نفس افتاد و باز بستر خشک و تفتیده‌‌اش را به رخ شهروندانی کشاند که گویا حفظ این آبادبوم در شمار اولویت‌های اصلی‌شان قرار ندارد! و اینک مجبورند تا آب شرب خود را از اعماق ۲۰۰ متری زمین و با املاحی بیش از استاندارد مورد استفاده قرار دهند.
جالب اینجاست که آب کرج را به تهرانی می‌برند که خود حتا نمی‌تواند ۵ درصد از روان‌آب‌های حجیمش را مهار سازد و میزان هدررفت آب شربش، برابر است با گنجایش سد کرج!

یاد حرف‌های دکتر جمال قدوسی عزیز افتادم که چندی پیش با نگرانی می‌گفت: دست کم ۱۷۸ گونه‌ی گیاهی در کرج منقرض شده و بیش از ۵۰۰ گونه‌ی گیاهی نیز در معرض خطر نابودی قرار دارند.
روزگار پژمان این روزهای کرج، بار دیگر یادمان می‌اندازد که خطر بیابان‌زایی تا چه اندازه می‌تواند متأثر از نگاهی تمامیت‌خواهانه به زیست‌بوم، شتاب گرفته و باغ‌شهر پرشکوه دیروز را به بیابان غبارآلود و نفس‌گیر امروز بدل سازد.
یعنی آیا می‌شود بیابان‌شهر امروز کرج را دوباره به باغ‌شهر بدل ساخت؟!

در همین باره و از همین نویسنده:

– آمارهای تکان‌دهنده‌ی رسول زرگر را جدی بگیریم یا؟!

– رودخانه‌ی کرج، بار دیگر از حرکت ایستاد!

– منتهای بی‌سلیقگی در کرج!

– سدها، عامل افزایش میزان تبخیر در ایران و جهان

– تهران همچنان فرو می‌رود در غفلت من و تو!

– نصیحت‌ها و هشدارهای معاون جدید وزیر نیرو به خودش!

اخیراً عزمی – ظاهراً – جدی در سطح کلان نهادهای مرتبط با موضوع در وزارتین جهادکشاورزی، کشور، امور خارجه، راه و ترابری و نیز سازمان حفاظت محیط زیست، بازرسی کل کشور و مجمع تشخیص مصلحت نظام و حتا پاره‌ای از نهادهای امنیتی و انتظامی بوجود آمده تا معضل گرد و غباری که این روزها آسمان ۱۸ استان کشور را متأثر کرده است، شناسایی و مهار شود. از همین رو، تحرکی گسترده و کم‌نظیر در نهادهای علمی و پژوهشکده‌های مرتبط و اغلب دانشگاه‌هایی که در این حوزه صاحب تخصص هستند، بوجود آمده تا آخرین یافته‌ها، تحلیل‌ها و پیشنهادهای کارشناسی خود را برای مقابله‌ی بخردانه با توفان‌های گرد و غبار در کشور ارایه دهند.

نگارنده، ضمن آرزوی سرانجامی سبز برای این تلاش‌ها، کوشیده است تا در این یادداشت به اختصار ابعاد این ماجرا را تبیین سازد:
۱- پدیده‌ی گرد و غبار و توفان‌های متأثر از آن در شمار نشان‌زدهای آشنای مناطق خشک و بیابانی جهان و سرزمین‌های حاشیه‌ی آن به شمار می‌رود. با این وجود، نباید شک کرد که همین پدیده‌ی معمول و طبیعی چنانچه در وسعتی نامعمول و تکراری غیرعادی و پرشمار و غلظتی شدید رخ ‌دهد، احتمالاً ردپای مؤلفه‌‌های غیرطبیعی در آن قابل ردیابی خواهد بود. از این رو، به باور نگارنده اگر ملاحظه می‌شود که بیش از سه سال است هموطنان مرزنشین ما در مناطق جنوب و جنوب غرب با این معضل روبرو بوده و تعداد روزهای غبارآلود بیش از یکصد درصد رشد را در سال نشان می‌دهد، آشکار است که این پدیده نمی‌تواند ناشی از یک ویژگی طبیعی اقلیمی یا نیواری صرف باشد.

۲- اصطلاحی وجود دارد به نام «چشمه‌های تولید گرد و خاک»؛ اغلب این چشمه‌ها در کشورهای عربستان، عراق و سوریه – در رتبه نخست – و امارات متحده عربی، قطر، کویت، ایران، اردن، ترکمنستان و برخی از کشورهای شمال آفریقا – در رتبه دوم – واقع است. برای این که میزان اثر هر یک از مناطق یادشده در تولید و پراکنش ریزگرد به ایران مشخص شود، شایسته است که با بررسی رسوبات به جای مانده در ۱۸ استان کشور و مطالعات مینرالوژیکی، اقدام به منشأیابی کرد. بدین‌ترتیب، سهم و مسئولیت هر کشور در بروز بحران پیش آمده مشخص می‌شود. افزون بر آن، با توجه به تصویربرداری‌های ۲۴ ساعته از زمین توسط سنجنده‌های موجود در فضا، یافته‌های حاصل را می‌توان با استفاده از تکنیک دورسنجی، مورد آزمون قرار داد.
۳- یک مطالعه‌ی دیگر، می‌تواند بررسی فرآیند جهان‌گرمایی (global warming) و اثرات متقابل آن بر روی دوره‌ها و توالی خشکسالی در منطقه باشد.
۴- بررسی نقش مدیریت نابخردانه سرزمین در خشکاندن تالاب‌های مهم منطقه، از جمله هورالعظیم و هورالهویزه می‌تواند کاملاً بازدارنده در آینده باشد. به نظر می‌رسد باید ترکیه و عراق (و البته وزارت نیرو ایران – سد کرخه) را راضی کرد تا حق آبه‌ی طبیعی تالاب‌های یادشده را مجدداً برقرار سازند. رخدادی که افغان‌ها هم در هامون تکرار کردند و ما خود مشغول تکرار آن در گاوخونی، بختگان، ارومیه، مسیله، چغاخور، پریشان و … بوده و هستیم.

۵- یک عامل مهم دیگر، نازک بودن پوسته زمین در مناطق مرزی بین عراق و عربستان و کویت است که ظاهراً – به گفته معاون محیط زیست عراق – تردد بیش از حد ماشین‌آلات جنگی در طول دو دهه‌ی اخیر به همراه عملیات جنگی و انفجارات پی در پی بر شکنندگی این پوسته نازک و فروپاشی کامل خاکدانه‌های منطقه کمک کرده و امکان استقرار پوشش گیاهی را کاملاً دشوار ساخته است. بدین‌ترتیب بر وسعت و شمار کانون‌های بحرانی فرسایش بادی و چشمه‌های تولید گرد و خاک افزوده شده است.

۶- چالش بوجود آمده در منطقه را می‌توان به یک فرصت ناب و ارزشمند در داخل و خارج از کشور بدل ساخت. این چالش نشان داد که عدم توجه به ملاحظات محیط زیستی تا چه اندازه ممکن است هزینه‌های گزاف‌تری را به دولت و ملت تحمیل سازد. همچنین، این بحران می‌تواند سبب شود تا برای نخستین بار، کشورهای همسایه خود را در برابر یک دشمن واحد دیده و بدین‌ترتیب، بکوشند تا از منافع مشترک خویش به مدد مقابله و رویارویی در برابر این دشمن واحد (گرد و غبار) پاسداری کنند و از شدت کدورت‌های محلی و منطقه‌ای بکاهند.

لینک برخی از یادداشت‌های خویش در همین باره:

- http://mohammaddarvish.com/desert/archives/2156
- http://roozna.com/2009/7/7/EtemaadMelli/962/Page/1/EtemaadMelli_962_1.pdf
- http://mohammaddarvish.com/desert/archives/1689
- http://darvish100.blogfa.com/post-513.aspx
- http://mohammaddarvish.com/desert/archives/1758
- http://mohammaddarvish.com/desert/archives/1751

دوست و همکار عزیزم، سیّد ابوالفضل میرقاسمی، مدیرکل دفتر استعدادیابی و بهره‌برداری از اراضی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور، اخیراً تحلیلی را به رشته‌ی تحریر درآورده که در آن با اشاره به مهم‌ترین چالش‌های حوزه‌ِ منابع طبیعی و محیط زیست کشور، پیشنهاد تشکیل وزارت منابع طبیعی را مطرح کرده است. از آنجا که ایشان یکی از کارشناسان باتجربه و دلسوز این حوزه به شمار آمده و نیز مدیر ملّی پروژه بین‌المللی “تقویت و انسجام سازمانی برای مدیریت یکپارچه منابع طبیعی” – GEF/MENARID Program in Iran by UNDP نیز هستند، توجه خوانندگان عزیز مهاربیابان‌زایی را به مرور دیدگاه‌های وی جلب می‌کنم.

گفتنی آن که ایشان یادداشت خویش را پیش از انتخابات دهم ریاست جمهوری و با این عنوان نوشته‌اند:

چالش های منابع طبیعی و
انتظارات کارشناسان و دلسوزان منابع طبیعی و محیط زیست کشور
از رئیس جمهور منتخب دور دهم انتخابات ریاست جمهوری

چکیده ( در خانه اگر کس است، یک حرف بس است)
نقش و اهمیت منابع طبیعی و محیط زیست بر هیچ کس پوشیده نیست و با توجه به مفاهیم توسعه پایدار، این مواهب الهی، میراث گذشتگان ما نیست بلکه امانت نسل های بعدی در نزد ماست که می بایست بدرستی حفظ، توسعه و استفاده شوند. آموزه های گرانقدر دین اسلام و آخرین دستاوردهای علمی و فنی در زمینه مدیریت اصولی منابع و افزایش بهره وری حاکی از آن است که می بایست حداکثر تلاش جهت استفاده درست و اصولی از این منابع در راه رسیدن به اهداف متعالی و درست بعمل آید.
بهره‌وری ترکیبی است از کارآئی و اثربخشی لذا در صورتی بهره‌وری در استفاده از منابع بالاست، که نه تنها از منابع موجود برای تأمین اهداف، استفاده درستی به عمل آید ( اثربخشی مطلوب ) بلکه از منابع به درستی استفاده شود ( کارآیی حداکثر ). بدیهی است توجه صرف به منافع کوتاه مدت، مقطعی و زود بازده و یا استفاده نادرست و شتابزده از این منابع، خلاف رویکرد توسعه پایدار و بهره برداری بهینه بوده و شعر معروف ” یکی بر سر شاخ، بُن می برید” را تداعی می نماید.
خوشبختانه مسئولین نظام همه معتقد به دین مبین اسلام بوده و متعهد به تحقق آرمانهای انقلاب اسلامی و گسترش عدالت واقعی و رفع محرومیت از نیازمندان هستند و هیچگاه فرصت و بهانه ای به سودجویان و آزمندان جهت غارت انفال و منابع ذیقیمت طبیعی نخواهند داد زیرا بقول شیخ اجل، سعدی علیه الرحمه:

اگر ز باغ رعیت، مَلِک خورد سیبی در آرند غلامان، درخت آن از بیخ

از آنجایی که بیش از ۸۰ درصد از عرصه کشور تحت پوشش اراضی ملی و دولتی (منابع طبیعی) است لذا حفظ، اصلاح، احیاء، توسعه و بهره برداری اصولی از این منابع، مدیریتی مستقل و توانمند را می طلبد. بدیهی است قرار گرفتن سازمان متولی حفظ این منابع ذیل بخش کشاورزی که خود مصرف کننده این منابع است و به گواهی تاریخ، همواره منابع طبیعی قربانی سیاستهای توسعه بخش کشاورزی بوده است، خالی از اشکال نبوده و با روح توسعه پایدار منابع طبیعی منافات دارد.

با توجه به محدودیت های موجود در بخش منابع طبیعی و تخریب و خسارات عدیده وارده بدلیل بهره برداری بی رویه و یا نامناسب و از طرف دیگر شرایط خاص اقتصادی – اجتماعی کشور ایجاب می نماید تا به جای تحمیل فشارهای مضاعف بر بخش منابع طبیعی، در سایر بخشهای کشاورزی، صنعت، خدمات، اکوتوریسم و … سرمایه گذاری بیشتری صورت پذیرد. جای تاسف است که بعضاً بهره برداری های غیر اصولی و بیش از توان بوم‌شناختی (اکولوژیکی) عرصه ها، نه تنها سبب تخریب و اتلاف منابع ذیقیمت آب، خاک و پوشش گیاهی (تنوع زیستی) در بالادست حوضه های آبخیز می شود بلکه سبب اتلاف و تضییع سرمایه گذاریها در پایین دست می گردد که مثال بارز آن پر شدن مخازن سدها از رسوبات (کاهش عمر مفید آنها)، خسارات ناشی از سیل و زمین لغزش بر تاسیسات زیربنایی، راههای ارتباطی، مزارع کشاورزی و پرورش آبزیان، شهرها و آبادی‌ها و غیره و همچنین مشکلات عدیده زیست محیطی موجود است که به قول سهراب: آب را گل نکنیم …

۱- اهمیت منابع طبیعی از دیدگاه قرآن مجید و احادیث
وجود آیات و روایات فراوان در اسلام در مورد اهمیت منابع طبیعی و محیط زیست، نشان از نقش و اهمیت آنها داشته و مسئولیت مردم و مسئولین نظام را در حفظ و نگهداری این مواهب الهی دوچندان می نماید که در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود:

- وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ یَسْجُدَانِ (الرحمن – ۶ )

- وَهُوَ الَّذِی أَنْشَأَ جَنَّاتٍ مَعْرُوشَاتٍ وَغَیْرَ مَعْرُوشَاتٍ وَالنَّخْلَ وَالزَّرْعَ مُخْتَلِفًا أُکُلُهُ وَالزَّیْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُتَشَابِهًا وَغَیْرَ مُتَشَابِهٍ کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ وَلا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ (انعام ، ١۴١)

- أَوَلَمْ یَرَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَنَّ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ کَانَتَا رَتْقًا فَفَتَقْنَاهُمَا وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ أَفَلا یُؤْمِنُونَ ( انبیأ٣٠)
پیامبر اکرم (ص):
* ” کسی که آب و خاک در اختیار داشته باشد و با وجود آن فقیر و تهیدست زندگی کند از رحمت الهی دور خواهد بود ”
* ” هر که درختی غرس کند تا به ثمر برسد ،‌ خدا عوض آن در بهشت درختی برای او غرس می فرماید.”
* ” هروقت عمر جهان به آخر رسیده ،‌ هرگاه قیامت بخواهد قیام کند و عالم بخواهد منقرض شود و در دست یکی از شما، نهال درختی باشد چنانچه بقدر کاشتن آن فرصت باشد، باید آن را بکارد و از فرصت باقیمانده استفاده نماید.”
از سوی دیگر رهبر معظم انقلاب اسلامی در خصوص منابع طبیعی فرمایشات و رهنمودهایی به شرح ذیل داشته اند:
- فرهنگ منابع طبیعی باید به معارف عمومی تبدیل شود.
- مسئله منابع طبیعی مسئله تجملاتی نیست، یک مسئله درجه دو نیست، بلکه مسئله حیاتی است.
- همه مردم کشور باید منابع طبیعی را بشناسند، مزایا، اهمیت و احکام فقهی آن را بدانند و به وظایف
خود در قبال آن عمل نمایند .
- برای سرسبز نگه داشتن کشور بایستی نهضتی فراگیر بر پا شود.

از آنجایی که خداوند متعال، مسرفین و مبذرین را دوست نمی دارد لذا گاهی اوقات این نگرانی وجود دارد که مبادا خدای ناکرده، بعضاً ناسپاسی و ناشکری ما سبب از دست رفتن این نعمتها و مواهب الهی گشته و مسائل و مشکلاتی نظیر خشکسالی، تگرگ، سرمازدگی،سیل، فرسایش خاک، رسوب و … حادث شوند.
(شکر نعمت ، نعمتت افزون کند کفر نعمت، از کفت بیرون کند)

۲- نقش و اهمیت منابع طبیعی در توسعه کشور

منابع طبیعی به عنوان بستر حیات و توسعه پایدار کشور، متعادل کننده اکوسیستم و پشتوانه بخش کشاورزی، دارای ارزشهای تجاری و غیرتجاری فراوانی است و نقش آن در کنترل هرز آبهای سطحی، تغذیه سفره های آب زیر زمینی، حفظ و تولید خاک نباتی، تولید اکسیژن، تلطیف هوا، پالایش گازهای سمی، تأمین غذا و پروتئین، تولید مواد دارویی و صنعتی، پناهگاه حیات وحش، تولید علوفه و چوب و … بر کسی پوشیده نیست.

علاوه بر قوانین دایمی (جاری) و خاص مرتبط با منابع طبیعی، اصول ۴۵، ۴۸ و۵۰ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز در خصوص اهمیت جنگل ها و مراتع تأکیداتی دارند که برای مثال به اصل ۵۰ اشاره می گردد:

” حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند، وظیفه عمومی تلقی می گردد. از این رو فعالیتهای اقتصادی و غیر آن که با آلودگی محیط زیست و تخریب غیرقابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است.”

تأکید سند توسعه منابع طبیعی در چشم انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران که توسط مقام معظم رهبری تایید و ابلاغ گردیده است بر ” ایجاد عزم ملی در احیای منابع طبیعی تجدید شونده و توسعه پوشش گیاهی برای حفاظت و افزایش بهره‌وری مناسب و سرعت بخشیدن به روند تولید این منابع و ارتقاء بخشیدن به فرهنگ عمومی و جلب مشارکت مردم در این زمینه، سرلوحه و نقطه عطف لزوم توجه و اهتمام به منابع طبیعی کشور می باشد که مبنای تنظیم سیاستهای کلی برنامه پنج ساله آینده را تشکیل می دهد”.

منابع طبیعی برای همه نسلها در تمام عصرها خلق شده لذا حفظ این منابع برای نسلهای آینده باید هدفی بزرگ قلمداد شود. از آنجاییکه راهبردها و ابزارهای رسیدن به هر هدفی به مقیاس و تناسب هدف، طراحی و به کار گرفته می شود از این‌رو رسیدن به هدف بزرگی همچون، حفظ منابع طبیعی برای تمام نسلها و در همه عصرها، به توجه ویژه ای نیاز دارد.

همه موجودات زنده گیاهی و جانوری و در رأس آنها انسان به عنوان اشرف مخلوقات، از منافع حیاتی منابع طبیعی به طور مستقیم و غیرمستقیم بهره‌مند می باشند. ویژگی منحصر به فرد منابع طبیعی، محصور نبودن در مرزهای سیاسی و اجتماعی است لذا حفظ و توسعه پایدار آن مستلزم عزمی ملی و تلاشی فراگیر و شبانه روزی است با رعایت ضوابط فنی، مهندسی، حقوقی، قانونی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی در بهره برداری اصولی از منابع سرزمین.

برخی از فوائد اقدامات چند منظوره طرحهای آبخیزداری، مرتعداری، جنگلداری و جنگل کاری:
۱- - حفاظت آب و خاک و کنترل فرسایش خاک و رسوب
۲- - کنترل و مهار سیلاب‌های ویرانگر
۳- - جلوگیری از هدر رفت آبهای سطحی
۴- - افزایش رطوبت خاک و تقویت پوشش گیاهی طبیعی
۵- - تغذیه سفره های آب زیرزمینی، چشمه ها و قنوات
۶- - بهبود و توسعه شرایط اقتصادی و اجتماعی آبخیز نشینان
۷- - بهبود اشتغال در مناطق روستائی
۸- - جلوگیری از مهاجرت بی رویه روستائیان

۳- چالش‌های منابع طبیعی در ایران
ایران، کشوری است با اکوسیستم بسیار حساس و شکننده و از طرف دیگر با قابلیت های فراوان از نظر تنوع اقلیمی و منابع طبیعی و انسانی. یکی از مشکلات اصلی موجود در زمینه حفاظت، صیانت و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی (این مواهب الهی)، عدم وجود یک مدیریت جامع و هماهنگ در بین دستگاهها، مردم و دست اندرکاران مختلف میباشد.

روند تخریب منابع طبیعی در ایران از یک طرف به شرایط خاص طبیعی نظیر شرایط اقلیمی (اقلیم خشک و نیمه خشک ایران ) و ژئومرفولوژیکی (زمین شناسی و سازندهای حساس به فرسایش) و از طرف دیگر به افزایش جمعیت و نیاز روزافزون جوامع محلی به تامین مایحتاج خود مرتبط است ولی آنچه که این روند را تشدید کرده است. بعضاً سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌های نادرست و غیر اصولی بخش دولتی و همچنین از هم پاشیده شدن نظام مدیریتی سنتی حاکم (نظام ظالمانه و ناعادلانه ارباب و رعیتی) و عدم جایگزینی یک نظام مدیریتی اصولی بوده است، بخصوص در دو برهه از تاریخ ایران، یکی در زمان انقلاب سفید که عرصه های جنگل و مرتع از دست خوانین و مردم خارج و در اختیار دولت قرار گرفت (ملی شدن جنگل‌ها و مراتع سبب ایجاد رقابت در تصاحب عرصه های ملی شد) و دیگری در زمان انقلاب شکوهمند اسلامی که تحولات سیاسی آن روز و ضرورت خود کفایی کشاورزی سبب شد که مردم عرصه های منابع طبیعی ملی را تصاحب نموده و به کشاورزی تبدیل نمایند (که متاسفانه، غالباٌ تبعات سوء فراوانی داشته است).

چالش‌های محیط زیستی:
* همه ساله میلیونها تن خاک با ارزش زراعی مورد فرسایش قرار گرفته و از بین می رود.
* سیلابهای شدید و مخرب، سرمایه های جانی و مالی و منابع زیست محیطی را همه ساله به خطر می اندازد
* افت شدید آبهای زیر زمینی به عنوان یک خطر جدی سرمایه های حیاتی کشور را تهدید می کند و این امر موجب:
* ناپایداری و کاهش تولیدات گیاهی و دامی در بخش کشاورزی ، جنگل‌ها و مراتع
* ایجاد شرایط نامناسب برای ادامه زندگی جانداران
* فشار مضاعف بر منابع تجدید ناپذیر
* کاهش منابع انرژی می شود.

اثرات زیست محیطی رسوبزدایی مخازن سدها درکوتاه مدت و دراز مدت:
* کاهش اکسیژن محلول رودخانه تا صفر درصد
* افزایش میزان مواد جامد معلق تا ۹۰۰ گرم در لیتر
* مرگ میلیون‌ها قطعه ماهی براثر خفگی و گرفتگی آبشش ها
* نابودی سایر موجودات آبزی و کف زی رودخانه
* تغییر بستر رودخانه از سنگی به شنی
* تغییرمصب رودخانه‌ها (به عنوان مثال، رودخانه سفید رود از غرب به شرق و طی۲۰ سال، بیش از ۳ کیلومتر تغییر مکان داده است )

چالش‌ها در منابع آب و آبخیزداری
* توزیع نا یکنواخت زمانی و مکانی ریزشهای جوی
* دوره های طولانی خشکسالی و ترسالی
* افزایش شدت و تواتر سیلاب در حوضه های شهری
* آلودگی منابع آب و خاک و همچنین آلودگی گسترده رودخانه ها و تالاب ها
* افزایش شوری اراضی
* افت سطح آب زیرزمینی و بعضاً نشست اراضی بدلیل برداشت بی رویه از منابع آب چاهها
* هجوم آبهای شور و تلخ به منابع آب شیرین
* تلفا ت آب در شبکه‌های انتفا ل آب کشاورزی و شرب ( شبکه آب شهری)
* فرسایش خاک و رسوب و بیابان‌زایی و کاهش حاصلخیزی اراضی
* فقر، محرومیت و مهاجرت روستائیان به شهرها

کشور ایران به دلیل شرایط اقلیمی خاص خود، دارای منابع آبی محدودی است و علی‌القاعده می‌بایست بهره‌برداری بهینه از این منابع صورت پذیرد ( از ۳۵ میلیون هکتار عرصه مستعد کشاورزی در سطح کشور فقط حدود ۱۸ میلیون هکتار آن زیر کشت میباشد و در مابقی اراضی بدلیل کمبود آب، امکان توسعه کشاورزی وجود ندارد ). جای بسی تأسف است که متوسط راندمان آبیاری در کشور حدود ۳۷ درصد است. عجیب تر آنکه بجای تلاش در جهت افزایش راندمان و بهره وری (در کلیه مراحل کاشت و داشت و برداشت و آبیاری و … )، زمزمه هایی وجود دارد که باز هم، سطح زیر کشت افزایش یابد!؟

اهم چالش‌ها در بخش ترویج منابع طبیعی :
* عدم وجود مدیریت یکپارچه و هماهنگ در عرصه های منابع طبیعی
* پائین بودن سطح تحصیلات بهره‌برداران روستایی و عشایری
* بالابودن هرم سنی بهره برداران
* عدم توجه به مسائل اجتماعی، اقتصادی بهره‌برداران در تهیه طرح‌ها و پروژه‌ها
* عدم تناسب برنامه ها با نیازهای بهره برداران
* کمبود مروج تخصصی
* کمبود ایستگاه های شاهد تحقیقی و ترویجی در عرصه های منابع طبیعی
* عدم ثبات و پایداری نیروهای ترویجی در سطح استان ها و شهرستان ها
* کاهش و یا متوقف شدن روند صعودی حمایت های دستگاه‌های دولتی از تعاونی‌ها و تشکل‌های اقتصادی
* پیوند و ارتباط ضعیف بین تحقیق ، ترویج و اجرا با بهره برداران

علل بوجود آمدن چالش‌ها :
۱- پایین بودن فرهنگ عمومی منابع طبیعی
۲- وضع نامناسب اقتصادی بهره برداران منابع طبیعی
۳- نامناسب بودن نظام های بهره برداری و کارایی کم آنها
۴- مسائل و مشکلات حقوقی و قانونی موجود
۵- پائین بودن سطح فناوری در بخش منابع طبیعی
۶- کافی نبودن مطالعات اجتماعی و اقتصادی در طرح ها و پروژه‌های منابع طبیعی
۷- فقدان و کمبود اعتبارات در بخش تخصصی ترویج و مشارکت های مردمی
۸- کم رنگ بودن تشکیلات ترویج در ساختار سازمانی با توجه به اهداف و برنامه ها
۹- عدم وجود شناسنامه بهره برداران از جمله شناسنامه آموزشی
۱۰- نداشتن جایگاه مناسب مشارکت مردم در برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت در پروژه‌ها

۴- اهداف و سیاست‌های بخش منابع طبیعی
سیاست‌های کلی منابع طبیعی (ابلاغی مقام معظم رهبری طی نامه شماره ۷۶۲۳۰/۱ مورخ ۳/۱۱/۱۳۷۹ ) عبارتند از:
* ایجاد عزم ملی برای احیای منابع طبیعی تجدید شونده و توسعه ی پوشش گیاهی برای حفاظت و افزایش بهره وری مناسب و سرعت بخشیدن به روند تولید این منابع و ارتقاء بخشیدن به فرهنگ عمومی و جلب مشارکت مردم در این زمینه.

* شناسائی و حفاظت منابع آب و خاک و ذخائر ژنتیکی- جانوری و بالا بردن غنای حیاتی خاک‌ها و بهره‌برداری بهینه بر اساس استعداد منابع و حمایت موثر از سرمایه‌گذاری در آن.

* اصلاح نظام بهره برداری از منابع طبیعی و مهار عوامل ناپایداری این منابع و تلاش برای حفظ و توسعه ی آن.
* گسترش تحقیقات کاربردی و فن آوریهای زیست محیطی و ژنتیکی و اصلاح گونه های گیاهی و حیوانی متناسب با شرایط محیطی ایران و ایجاد پایگاههای اطلاعاتی و تقویت آموزش و نظام اطلاع رسانی.
۵- منابع طبیعی و معاهدات بین المللی
چالش های عمده جهانی نظیر تغییر اقلیم، کمبود و بحران آب شیرین، بیابان زایی، تولید و مصرف انرژی، تولید مواد غذایی (امنیت غذایی)، کاهش ذخایر ژنتیکی (تنوع زیستی) و … سبب گشته تا معاهدات بین المللی متعددی بوجود آید که خوشبختانه ایران رسماً به عضویت اکثر آنها در آمده است.

دولت مکلف است در راستای تامین منافع مشترک منطقه ای و بین المللی در اجرای تعهدات کنوانسیون‌های تغییرات هوا و اقلیم، تنوع زیستی و مقابله با بیابان‌زایی موارد ذیل را اجرا نماید:

• بازنگری برنامه عمل مقابله با بیابان‌زایی و کاهش اثرات خشکسالی
• مشارکت در اجرای برنامه عمل تنوع زیستی و تغییر اقلیم
• کنترل کانونهای بیابانزای موثر در کشورهای همسایه،
• بهره مندی از منابع مالی و اعتباری موجود در جوامع بین المللی

خوشبختانه در بخش منابع طبیعی، دو مرجع ملی مهم (یکی در رابطه با مقابله با بیابان زایی و دیگری در خصوص جنگل ) وجود دارند و میتوانند پرچمدار حفاظت، احیاء، اصلاح و توسعه منابع طبیعی و تلاش در جهت کاهش خسارات ناشی از بلایای طبیعی باشند.

مرجع ملی مقابله با بیابان زایی (UNCCD NFP)

متاسفانه حدود ۸۰ درصد اراضی جهان در معرض بیابان زایی Desertification)) بوده و مسئله تخریب سرزمین و کاهش حاصلخیزی آن بدلیل شرائط خاص طبیعی، رشد بی رویه جمعیت، بهره برداری غیر اصولی از منابع، تغییر اقلیم و … امروزه به یک مسئله حاد جهانی تبدیل شده است و لذا نقش مرجع ملی مقابله با بیابان زایی (بیابان زدایی) در پیگیری امور بسیار حساس و حیاتی است. خوشبختانه “برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان‌زایی و کاهش تبعات خشکسالی” با استفاده از مشاورین داخلی و خارجی و افراد صاحب نظر در سطح ملی و استانی و برگزاری کارگاه‌های تخصصی و جلسات مشورتی متعدد تهیه و حتی مجدداٌ مورد بازنگری قرار گرفته است (ویرایش دوم آن نیز چاپ شده است) ولی هنوز اقدام جدیی در جهت پیاده سازی آن نشده است که شاید به دلایل جامعیت و فرابخشی بودن این برنامه که با ادبیات برنامه ریزی کشور (بخشی نگری) منافات دارد.

مرجع ملی جنگل
به دلیل نقش بسیار مهم جنگل‌ها در زندگی بشر، بیش از یک دهه است که مجامع بین المللی بدنبال تصویب کنوانسیون “”Forest Principle میباشند و تاکنون در این خصوص اجلاسهای متعددی برگزار گردیده است (نظیر کمیسیون جنگلداری فائو، مجمع جهانی جنگل(IPF, IFF, UNFF و در حال حاضر سه برنامه مهم در دست تهیه و بررسی میباشد:
Forest Resource Assessment (FRA2010) که توسط FAO پیگیری میشود
National Forest Plan (nfp)

Sustainable Forest Management (SFM)

که البته به منظور رسیدن به توسعه پایدار جنگل (SFM) می‌بایست معیارها و شاخص‌هایی تعیین گردند (Criteria & Indicators for SFM) که از جمع بندی نظرات کلیه کشورها و اندیشمندان بدست خواهد آمد.

۶- پیشنهادات و انتظارات

مقابله با تخریب حوضه‌های آبخیز و عوامل ناپایدار کننده توسعه اجتماعی و اقتصادی آنها نیاز به یک عزم ملی دارد به طوری که مشارکت مستمر آحاد ملت را از مسئولین تا کلیه بهره برداران به همراه داشته و از این طریق بتوان سطح عملکرد اجرایی و اعمال مدیریت بر عرصه ها را حداقل از نقطه نظر کنترل و توقف تخریب به حدود ۵ برابر وضعیت فعلی ارتقاء داد تا امید داشت که در ۲۰ سال آینده روند تخریب به طور کامل کنترل گردد.

به منظور حفظ منابع طبیعی و محیط زیست و ارتقای شاخص‌های زیستی در راستای سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در امور منابع طبیعی موارد ذیل پیشنهاد میشود:

۱- تقویت عزم ملی برای حفظ، احیاء، توسعه و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی تجدید شونده بر مبنای اصول آمایش سرزمین

۲- اشاعه فرهنگ منابع طبیعی و اخلاق زیست محیطی و ارتقای سطح آگاهی و تنویر افکار عمومی آحاد جامعه بر مبنای اصول توسعه پایدار با تاکید بر گروه‌های اثرگذار بر عرصه های منابع طبیعی

۳- اصلاح نظام های بهره برداری از منابع طبیعی و مهار عوامل تخریب و ناپایداری منابع طبیعی

۴- ایجاد صندوق عمران و توسعه منابع طبیعی و آبخیزداری به منظور توانمندسازی و تقویت بهره برداران و مجریان طرحهای منابع طبیعی و آبخیزداری در راستای مدیریت پایدار منابع طبیعی از طریق وضع عوارض واقعی صدور پروانه چرای سالیانه و اخذ بهره مالکانه ناشی از گیاهان دارویی و صنعتی و اخذ ۳% حقوق دولتی ناشی از بهره برداری معادن (موضوع ماده ۱۴ قانون بهره برداری از معادن)، اخذ بهره مالکانه و هزینه‌های توسعه و احیاء (عملیات اجرایی) از بهره برداران مجاز از عرصه های منابع طبیعی و برخورد قاطع با بهره برداران غیر مجاز
۵- تقویت و توسعه آموزش و ترویج منابع طبیعی و آبخیزداری بر مبنای دانش بومی و فناوری نوین و بهره مندی از مشارکت مردم
۶- اعمال مدیریت هماهنگ، یکپارچه و نظام مند منابع طبیعی در سطح حوضه های آبخیز

۷- تثبیت و قطعیت مالکیت دولت بر اراضی ملی و دولتی و بازنگری اجرای مقررات و قوانین مربوطه و رفع تداخلات و معارضات حقوقی و ثبتی حاصله

۸- انجام هرگونه عملیات اجرایی اعم از اکتشاف ، حفاری و بهره برداری از معادن طبقه اول، دوم،‌ سوم و چهارم ، معادن شن و خاک و همچنین فعالیت و تمدید پروانه بهره برداری واقع در اراضی ملی با رعایت ضوابط زیست محیطی و منابع طبیعی و همچنین رعایت حقوق بهره برداران عرفی

۹- اعمال مدیریت صحیح بهره بردارای از مراتع با رعایت زمان، مدت و ظرفیت مجاز بهره برداری از مراتع و تنظیم و اعمال تقویم کوچ عشایری و روستایی در سطح ۸۶ میلیون هکتار

۱۰- ایجاد مشاغل و معیشت های جایگزین در جهت کاهش جمعیت بهره برداران مرتعی با توسعه فعالیت‌های سازگار با حفظ منابع طبیعی نظیر باغداری، شیلات، صنایع کوچک، طبیعت گردی و …

۱۱- توسعه عملیات استحصال و ذخیره نزولات آسمانی در مناطق خشک و نیمه خشک

۱۲- تشکیل شورای عالی منابع طبیعی و آبخیزداری کشور به منظور ایجاد هماهنگی دستگاه‌های اجرایی جهت اجرای تعهدات در حوضه های آبخیز به عنوان واحد برنامه ریزی مناسب.

۱۳- کنترل کانون‌‌های بحرانی فرسایش بادی و نیز بهره برداری از استعدادها و ظرفیت‌های اراضی بیابانی

۱۴- افتتاح حساب‌های زیست محیطی به نحوی که ارزش‌های اقتصادی (کارکردهای بازاری و غیربازاری) منابع طبیعی و زیست محیطی را در درآمدهای خالص و ناخالص ملی لحاظ گردد

۱۵- توانمندسازی ساختار مدیریت منابع طبیعی و محیط زیست کشور با عنایت به وظایف حاکمیتی سازمان جنگل‌ها ،مراتع و آبخیزداری کشور و سازمان حفاظت محیط زیست از طریق تدوین قانون مالی- اداری خاص و تامین اعتبارات، تجهیزات و نیروی انسانی متخصص متناسب با وظایف آنها

۱۶- معافیت سازمان جنگل‌ها،مراتع و آبخیزداری کشور و سازمان حفاظت محیط زیست از پرداخت هزینه های آیین دادرسی و کارشناسی در مراجع قضایی
۱۷- تدوین و اجرایی برنامه های جامع حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست و مبارزه با پدیده زمین خواری و قاچاق چوب و گونه های جانوری و فسیلها و نمونه های دوران‌های گذشته و برخورد قانونی به موقع با متجاوزین و متصرفین اراضی ملی و دولتی با ایجاد واحدهای قضایی سیار ویژه منابع طبیعی و اجراییات آن.
۱۸- مدیریت و احیای جنگل‌های طبیعی کشور از طریق ارتقای شاخص‌های اکولوژیکی (کیفی و کمی) در نواحی رویشی شمال (هیرکانی)، ارسباران، زاگرس، جنوب و ایرانی-تورانی

۱۹- حمایت بیشتر از توسعه پارکهای جنگلی و جنگلداری شهری با همکاری بخشهای دولتی و غیردولتی

۲۰ – تهیه نقشه کاداستر منابع طبیعی و سامانه های اطلاعاتی توصیفی زمین و ایجاد پایگاهها و داده های اطلاعاتی و تهیه نقشه های موضوعی استعدادیابی ، تعیین و حفظ کاربری عرصه های منابع طبیعی براساس توان اکولو‍‍ژیک و عدم انتقال قطعی اراضی مورد واگذاری به اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی

۲۱- مطالعه و اجرای عملیات آبخیزداری در حوضه آبخیز سدهای در دست بهره برداری و در دست احداث و همچنین در حوضه های آبخیز خارج از سدها (داخلی- شهری- مرزی)

۲۲- مطالعه و اجرای عملیات پخش سیلاب و تغذیه آبخوانها (آبخوانداری)

۲۳- ساماندهی و بهره برداری بهینه از اراضی شیبدار تخریب یافته در چارچوب طرحهای مدیریت جامع حوضه آبخیز با تاکید بر اجرای عملیات تولید علوفه ، گیاهان دارویی و صنعتی و درختکاری

۲۴- تامین سوخت فسیلی مورد نیاز جوامع محلی جنگل نشین ، عشایر، روستاها و عرصه های بیابانی

۲۵- ایجاد ناوگان اطفای حریق و تجهیز یگان حفاظت از جنگل‌ها و مراتع و پیشگیری و مقابله با حوادث پیش بینی نشده

۲۶- ارتقای ضریب مشارکت پذیری مردم در جهت نیل به توسعه پایدار

در خاتمه ضمن اشاره به فرمایش گهربار امام علی (ع) در نهج البلاغه (حکمت ۱۶۱) :
” کسی که استبداد در رأی داشته باشد هلاک میشود و کسی که با مردان بزرگ مشورت کند، در عقل و دانش آنان شریک میشود” امید است با بذل توجه خاص به منابع طبیعی کشور و ایجاد انگیزه لازم برای انجام خدمات موثرتر و افزایش کارایی و بهره وری نیروی انسانی (این ثروت و سرمایه پایان ناپذیر)، بستر مناسب برای حل هر چه بیشتر مشکلات مردم ( این ولی نعمتان نظام ) و رشد و شکوفایی روز افزون کشور فراهم گردد (انشاء الله).